دور دهم از گفت‌وگوهای توسعه با مهندس سید محمد بهشتی (نشست چهارم)

معرفی گفت‌وگو‌های توسعه

هدف از سلسله جلسات گفت‌وگوهای توسعه عبارت است از: فهم عمیق‌تر دیدگاه صاحب‌نظران ایرانی؛ استخراج دقیق چارچوب اندیشه توسعه‌ای هرکدام از آنها؛ آگاهی از بخش‌ها و دیدگاه‌های مکتوم و تازه آنها که در طول زمان فرصت تدوین و نگارش آن را نداشته‌اند، یا فضای مناسبی برای طرح آن‌ها وجود نداشته است و در نهایت همراهی با صاحب‌نظر برای کشف افق‌هایی که در متونشان به آنها به‌صورت محدود و سربسته اشاره شده است، اما به‌خوبی مورد بررسی و نقد قرار نگرفته است و یا در سال‌های اخیر مورد توجه صاحب‌نظر قرار گرفته است و هنوز فرصت تدوین آن را نداشته است. برای این منظور صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف مانند جامعه‌شناسی، اقتصاد، سیاست، فلسفه، فرهنگ و مردم‌شناسی و … مورد توجه قرار گرفته‌اند.
بدین منظور «پویش فکری توسعه» با مشارکت «پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت‌مدرس» گفت‌وگوهایی را بین متفکرین و صاحب‌نظران «توسعه» در ایران طراحی و برنامه‌ریزی کرده است.
فرایند برگزاری نشست‌ها بدین‌صورت است که ابتدا تیمی متشکل از پژوهشگران توسعه در یکی از حوزه‌های مربوطه (فلسفه، اقتصاد، سیاست، فرهنگ، اجتماعی) شروع به بازخوانی آثار توسعه‌ای صاحب‌نظر می‌کنند و پس از استخراج گزاره‌های کلیدی و مهم حول مفهوم توسعه ایران، اقدام به نوشتن روایت صاحب‌نظر “از مسئله توسعه در ایران” می‌کنند. گفتگوهای توسعه با صاحب‌نظران و پژوهشگران حوزه توسعه در ایران، حول دو محور کلی زیر برگزار می‌گردد: تبیین توسعه‌نیافتگی ایران – تجویز توسعه‌یافتگی (چه باید کرد تا به توسعه دست‌یافت)
در نهایت پس از برگزاری چندین نشست با حضور ناقدان از سه موضع مختلف (ناقد دانشگاهی، ناقد کنشگر مدنی، ناقد سیاست‌گذار)، با هر یک از صاحب‌نظران مورد نظر و نقد و بررسی اندیشه توسعه‌ای مربوط، روایت نهایی تکمیل و سپس اینفوگرافی، نقشه ذهنی، موشن کلیپ و جملات کلیدی مبتنی بر محتویات جلسات گفت‌وگو و متن روایت، استخراج و در فضای مجازی منتشر خواهد شد و در ادامه در همکاری مشترک با صاحب‌نظر، متن راهبردها و راهکارهای توسعه‌ای (کاربست‌های سیاستی) تهیه و وارد مرحله عملیاتی خواهد شد.

معرفی صاحب نظر

زندگی‌نامه سید محمد بهشتی (شیرازی)
او هشتم اسفند سال ۱۳۳۰ در بیمارستان باهر خیابان آشیخ هادی تهران چشم به جهان گشود.
دوران کودکی و نوجوانی خود را در خانواده‌ای پرجمعیت گذراند. او طی دهه پنجاه در رشته معماری دانشگاه ملی (شهید بهشتی) تحصیل کرد و در آستانه تحقق انقلاب اسلامی فارغ‌التحصیل شد.
در نخستین روزهای استقرار نظام جدید، به‌واسطه تجربیات خود در حوزه هنرهای تصویری، به صداوسیما فراخوانده شد.
حضور او در صداوسیمای جمهوری اسلامی تا زمان وزارت ارشاد محمد خاتمی تداوم داشت و پس‌ازآن برای پایه‌گذاری و اداره بنیاد سینمایی فارابی به خدمت در آن وزارتخانه مشغول شد.
بنیان جشنواره سینمایی فجر از جمله آثار او در این دوران از خدمتش به شمار می‌رود.
در دولت هفتم و از سال ۱۳۷۶ قدم به سازمان میراث فرهنگی گذاشت و با عنوان معاونِ وزیر و رئیس سازمان، خدمت در عرصه فرهنگ را تداوم بخشید.
تأسیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، آغاز روند ثبت جهانی آثار و ایجاد تغییر نگرش نسبت به مقوله میراث فرهنگی مهم‌ترین تبعات دوران هفت‌ساله حضور او در آن بخش بود.
سید محمد بهشتی عضو پیوسته فرهنگستان هنر است و از سال ۱۳۸۵ در قالب مدیریت دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌زمین توانش را صرف تدوین اثری جامع درباره سنت معماری و شهرسازی ایران کرده است.
سید محمد بهشتی طی یک دهه اخیر در دانشگاه‌های مختلف به تدریس مشغول بوده و کلاس‌هایش در باب “تاریخ فرهنگی ایران” مشتاقان فراوانی داشته است.
از جمله آثار وی می‌توان به: «تأویل معماری مسجد به‌عنوان مکان معراج مؤمنین، کنگره اول تاریخ معماری و شهرسازی ایران»، «ظاهر و باطن معماری، کنگره دوم تاریخ معماری و شهرسازی ایران»، «معماری چیست»، «شهر از منظر حیات مدنی»، «غزل باغ ایرانی»، «هنر باز زنده سازی»، «دین از منظر فرهنگ ایرانی» و «ما باید دوباره “اهل” سرزمینمان بشویم» اشاره کرد.

منابع بازخوانی شده

الف) کتاب‌ها:
تأملات ایرانی (جلد ۱ و ۲) (این دو جلد کتاب هنوز چاپ نشده‌اند)

ب) مقالات:
۱. پیشینۀ طبیعی ایران
۲. تداوم اندیشه و اصول زیباشناسانه در مبانی طراحی
۳. فرهنگ سنتی، رنگ‌ها، اشکال و الگوها
۴. شهر و حیات مدنی (۱۳۷۴)
۵. نقش آب در حیات ایرانی (۱۳۸۷)
۶. باغات قزوین (۱۳۹۰)
۷. در باب اختلافات بر سر توسعه‌نیافتگی ایران (۱۳۹۰)
۸. گفت‌وگو با مهندس بهشتی (مجله اندیشه ایرانشهر) (۱۳۹۵)
۹. واژه‌شناسی صنایع‌دستی (چوب است، ولی مایل لعل لب یار است) (۱۳۹۵)
۱۰. شهر اسلامی کجاست؟ (۱۳۹۶)
۱۱. هویت و توسعه (۱۳۹۴)
۱۲. هویت فرهنگی خود را در خودآگاهمان ترک کرده‌ایم! (۱۳۹۴)
۱۳. باید شعر فرودگاه را سرود (۱۳۹۴)
۱۴. مهندسان و اندازه‌های محیط (۱۳۹۴)
۱۵. راه و منظر فرهنگی (۱۳۹۵)
۱۶. مصاحبه با مهندس بهشتی (۱۳۹۵)
۱۷. حاشیه‌نشینی تجربه‌های تاریخی و آغاز رویارویی با مسائل معماری و شهرسازی (۱۳۹۵)
۱۸. توسعه تقدم و تأخر ندارد (۱۳۹۵)
۱۹. دبی زدگی در قبله‌گاه معنوی ایران؛ مشهد، شهر زائران و توسعه! (۱۳۹۵)
۲۰. شهری که دوستش می‌دارم (۱۳۹۵)
۲۱. زلزله در ذهن‌ها (۱۳۹۵)
۲۲. رسانه‌های دیجیتال (۱۳۹۵)
۲۳. آتشی که هنوز می‌سوزد و آواری که همچنان فرو می‌ریزد؛ ناگزیری مدیریت در ملا عام (۱۳۹۵)
۲۴. زیست‌پذیر شدن شهر با کمک بافت تاریخی (۱۳۹۶)
۲۵. باید خودمان شویم (۱۳۹۶)
۲۶. ژنوم شهر؛ فصل مشترک یا روح اختصاصی (۱۳۹۶)
۲۷. پرونده مهاجرت (۱۳۹۶)
۲۸. مفهوم گمشده آرامش در معماری خانه‌های جدید (۱۳۹۶)
۲۹. ریسباف و توسعه پایدار (۱۳۹۷)
۳۰. باید دوباره اهلِ تهران شد و در میدان، مشقِ ارزش کرد (۱۳۹۷)
۳۱. راه ابریشم به مثابه مقصد (۱۳۹۷)
۳۲. گیلان کجا است و گیلانی کیست؟ (۱۳۹۷)
۳۳. خانه (از آغاز پهلوی اول تا دهۀ چهل شمسی)
۳۴. کارنامۀ مدیریت سرزمینی: پیروی از «اشه» یا «دروغ»؟!
۳۵. فرش ایرانی (۱۳۹۴)
۳۶. سیراف (۱۳۹۳)
۳۷. معماری پایدار یعنی چه؟ (۱۳۹۳)
۳۸. تمنای مدنیت
۳۹. حال خوزستان (۱۳۹۳)
۴۰. سیاست‌گذاری‌های فرهنگی در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی (۱۳۹۱)
۴۱. ماسوله؛ شهری استثنایی در البرز کوه (۱۳۹۶)
۴۲. توسعه مبتنی بر فرهنگ (۱۳۹۴)
۴۳. متن گفت‌وگو جناب آقای بهشتی با نشریه “گفتمان الگو”
۴۴. معماری پایدار یعنی چه؟ (۱۳۹۳)
۴۵. کوه‌ها و دشت‌ها: ایران باستان و بین‌النهرین (۱۳۹۵)
۴۶. ملت ما به بهار مدنیت رسیده است (۱۳۹۱)
۴۷. میراث فرهنگی و توسعه (۱۳۸۲)
۴۸. قرار در سرزمین بی‌قراری‌ها یا کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردن (۱۳۹۷)
۴۹. «توسعه در تاریکی» (۱۳۹۷)
۵۰. مقدمه بر کتاب بازار قزوین (۱۳۹۷)
۵۱. «از زمین و آسمان نیشابور» (۱۳۹۷)

اعضا تیم بازخوانی

سیمین مشکواتی، کوثر عصاری، مهنوش مانی، الهه شعبانی، انوش نخودبریز و سید محمد حسن مصطفوی
مدیر تیم بازخوانی: سارا مدنیان
نویسندگان روایت: منیژه غزنویان، حامد جلیلوند، بهنام ابوترابیان و الناز نجار نجفی
ویراستاران علمی روایت: مانی کلانی، لیلا صادقی‌تبار

چهارمین نشست

حاضرین در جلسه

مهندس سید محمد بهشتی	صاحب‌نظر
دکتر شهرام پازوکی	ناقد
دکتر نعمت‌الله فاضلی	ناقد
دکتر محسن رنانی	دبیر علمی پویش
دکتر محمد حسن مصطفوی	عضو تیم بازخوانی روایت بهشتی (و معاون پژوهشکده اقتصاد)
دکتر عباس عصاری آرانی	رییس پژوهشکده اقتصاد
دکتر مانی کلانی	مدیر بخش اجرایی گفت‌و‌گوهای توسعه و ویراستار روایت
لیلا صادقی تبار	کارشناس بخش اجرایی و ویراستار روایت
ابراهیم غلامی	مسئول مکتوب‌سازی گفتگوها و استخراج نقشهٔ ذهنی، اینفوگرافی و جملات برگزیده
دکتر سارا مدنیان	مدیر تیم بازخوانی روایت بهشتی
منیژه غزنویان	عضو تیم بازخوانی و مسئول نگارش روایت بهشتی
کوثر عصاری	عضو تیم بازخوانی روایت بهشتی
بهنام ابوترابیان	روایت نویس
دکتر الناز نجار نجفی	روایت نویس
امیرحسین پوره	مهمان آزاد و عضو پویش فکری توسعه

گزارش جلسه

چهارمین نشست از دور دهم گفت‌وگوهای توسعه با حضور آقای مهندس سید محمد بهشتی و مباحثان روایت ایشان، دکتر شهرام پازوکی و دکتر نعمت‌اللّه فاضلی در تاریخ چهاردهم بهمن‌ماه ۱۳۹۸، برای بررسی «روایت سید محمد از مسئلهٔ توسعه در ایران»، در پژوهشکدهٔ اقتصاد دانشگاه تربیت‌ مدرس تشکیل شد. این جلسه با حضور دبیر علمی گفت‌وگوهای توسعه، نویسندگان روایت ، مدیر و برخی اعضای تیم بازخوانی آثار ایشان، ویراستاران علمی روایت، همکاران آقای بهشتی، برخی اعضای هیئت‌ع لمی پژوهشکدهٔ اقتصاد و همچنین دیگر همکاران پویش فکری توسعه از ساعت ۱۴ الی ۱۹ برگزار شد.
در ابتدا مباحثان به دو مزیت مهم روایت مهندس بهشتی از توسعه در ایران اشاره داشتند که اولاً ایران و ایرانی‌بودن – به عبارتی همان در عالم‌بودن هایدگر – را مورد توجه قرار می‌دهد و ثانیاً رابطهٔ انسان و عالم را یک رابطهٔ سوژه و ابژه نمی‌بیند. همچنین در ادامه به‌عنوان طرح سؤال، به امکان‌پذیری چند مفهوم روایت در دوران معاصر پرداخته شد: اول اینکه آیا واقعاً در دوران معاصر می‌توان در ایران بودن را فهمید و متوجه ایرانی بودن شد، یا اینکه الان ما در جامعهٔ امروز قراری نداریم؟ و آیا در این بی‌قراری، بیم این نمی‌رود که چیزی شبیه تفکر بازگشت به رویکردهای نوستالژیک ایران باستان دورهٔ پهلوی، یا رویکردهای فاشیستی احیای قوم آریایی نازیسم و احیای روم باستان موسولینی پیش آید؟ دوم اینکه در دوران کنونی که طبایع در هم آمیخته است، آیا می‌توانیم از طبع فرهنگی ایرانی سخن بگوییم؟ همچنین مباحثان به مفهوم نو‌شدن – معاصر‌شدن – در روایت پرداختند که یکی از اصول حکمت اسلامی هم بوده است و این سؤال را مطرح کردند که آیا نو‌شدن به‌معنای مدرن‌شدن است، و آیا هر نو ‌شدنی همان نتایج و مبانی مدرن‌شدن را در پی دارد؟ در این رابطه این نکته مطرح شد که یکی از ویژگی‌های تفکر مدرن، عنصر سلطه‌طلبی و سیطره یافتن آن است، به‌طوری که توسعه در معنای مدرن‌شدن، هر نو شدنی را مد نظر قرار نمی‌دهد و نو‌شدن را مبتنی بر مدرن‌شدن مورد توجه قرار می‌دهد و اینکه حتی بسیاری از مسائل ایران ناشی از همین سیطرهٔ تفکر مدرن – نه عدم توجه به فرهنگ ایرانی – بوده است. به‌علاوه در این راستا باید به ذات تفکر مدرن توجه داشت، زیرا با شناسایی ذات و ماهیت و ریشه‌های تفکر مدرن است که می‌توان بین آن و تفکر و سنت گذشته پیوند و توافق ایجاد کرد و به‌نظر می‌رسد که گویی روایت مهندس بهشتی به این عالم مدرن توجه کمی مبذول داشته است.
مهندس بهشتی در ارتباط با این مباحث به شواهدی اشاره کردند که نشان می‌دهد که هنوز اهلیت ایرانی وجود دارد و یک گسست در ایران – به‌معنای از بین رفتن اهلیت – رخ نداده است. اما ایشان بیان کردند که البته در دوران معاصر جامعه نسبت به اهلیت خود، دچار نسیان شده است. ایشان در ادامه تشریح کردند که چگونه بین اهلیت و دولت – ملت‌های اروپایی – که از آنها ناسیونالیسم بیرون آمد – تفاوت وجود دارد و بیان کردند که اتفاقاً این اهلیت ایرانی است که می تواند مخل ناسیونالیسم و چنین رویکردهایی باشد، چرا که اهلیت ایرانی به‌صورت تصنعی – مانند دولت – ملت‌های اروپایی – پدید نیامده و از ابتدا با اقوام ایرانی پیوند و ادغام داشته است.
در رابطه با بحث سیطرهٔ تفکر مدرن و بحث نو‌شدن، مهندس بهشتی این سؤال را مطرح کردند که اگر این مسائلی که ما امروزه با آن رو‌برو هستیم به سبب ماهیت سلطه‌طلب دورهٔ مدرن است، چرا نظیر آن در ژاپن و کره و چین نیفتاده است؟ در ادامه ایشان توضیح دادند که مسئلهٔ ما تقابل نو‌شدن در معنای سنت و مدرن‌شدن نیست، چرا که ایران در گذشته در موقعیتی بوده است که پذیرای فرهنگ‌های دیگر و پدیده‌های جدید بوده است و آن را در نسبت با زمینهٔ فرهنگی خود، هضم می‌کرده است، مسئلهٔ ما رویکرد منفعلانهٔ هر دو گروه تجددگرایان و سنت‌گرایان به مدرنیته است که ما را از معاصر‌شدن و هضم فرهنگی تفکر مدرن متناسب با زمینهٔ ایرانی باز داشته است.
در ادامهٔ جلسه، مباحثان در راستای صحبت‌های جلسهٔ هفتهٔ پیش، از چند وجه بدین نکته پرداختند که روایت مهندس بهشتی در چه بخش‌هایی در معنای نظری از اندیشهٔ واقع‌بینانه دور می‌شود. در این راستا با آوردن مثال دربارهٔ مسائل آموزش و پرورش، اشاره شد که با یک نگاه تطبیقی می‌توان به این نکته توجه داشت که بسیاری از مشکلات در ایران با کشورهای دیگر مشترک است و این خاص ایران و مبتنی بر کم‌توجهی به فرهنگ ایرانی نبوده است. همچنین روایت با یک نگاه تطبیقی بین ایران و کشورهای اسلامی مشابه، می‌توانست به عوامل مشترک که ریشه در ارزش‌ها دارند و اتفاقاً منشأ چالش و بحران هستند، توجه کند. از منظر دیگر نیز گویی روایت فاقد یک نظریه دربارهٔ سیاست – به‌عنوان یک بازیگر مهم – است، به‌ویژه اینکه در دنیای امروز فرهنگ بیش از پیش درگیر روابط قدرت است.
مهندس بهشتی بر این نکته تأکید کردند که مسئلهٔ ایران امروز واقعاً چیست؟ مسئلهٔ امروز ایران، وضع فجیع سرزمین در حوزه‌های مختلف است و ادامه دادند که به‌عقیدهٔ ایشان مهم‌ترین مسئلهٔ خاص آموزش و پرورش ایران این است که این نظام، تحصیل‌کردگان را مبتلا به اوتیسم کرده است به گونه‌ای که ایران و مختصات سرزمین ایران را نمی‌شناسند. مهندس بهشتی دربارهٔ سیاست، بیان داشتند که کنشگران سیاسی هم نسبت به زمینهٔ خاص ایران، منفعل هستند و سیاسی‌ترین کار، پرهیز از سیاست به‌معنای روزمره است، تا بتوانیم به زمینه‌ای توجه کنیم که بخش بزرگی از سیاست ایران را رقم می‌زند.
در ادامهٔ جلسه از سوی مباحثان عنوان شد که روایت از اتفاقات جاری و روزمره‌ای که پر از بحران و چالش و تکاپو است یک ایده‌آل می‌سازد و به همین دلیل، به تحلیل رومانتیک نزدیک می‌شود. در نتیجه روایت نمی‌تواند بدین نکته توجه داشته باشد که در نقطه‌ای از تاریخ، جامعهٔ ایران نمی‌‌توانست – نمی‌خواست – به‌شیوهٔ قبل ادامه دهد و به نوسازی به عنوان راه‌حل روی آورد و در این روی آوردن به راه‌حل، در عین نداشتن دانش کافی، تکاپو کرده است و در این زمینه نوساناتی داشته است. اتفاقاً با نگاه واقع‌بینانه به تجربهٔ مدرنیتهٔ ایرانی درمی یابیم که در این تکاپو، روند نوسازی در بعضی از حوزه‌ها – نظیر ادبیات، عکاسی و سینما – توانست با زمینه نسبت بهتری برقرار کند و موفق باشد، اما و در حوزه‌های دیگر این اتفاق نیفتاد. در نهایت اضافه شد، روایت از نوع باز‌اندیشی انتقادی نسبت به مدرنیزاسیون مناسب است، چرا که ما به‌هر‌حال گریزی از نوسازی نداریم، اما لازم است آن را دائماً در اجرا و فرآیند با یک رویکرد انتقادی دنبال کنیم و از این نظر کارهای مهندس بهشتی در راستای انتقادهای انضمامی از تجربه‌های مدرنیزاسیون دوران معاصر، بسیار ارزشمند و تأثیر‌گذار است.