آخرین مطالب

۱۳۹۸-۱۲-۲۸

دور دهم از گفت‌وگوهای توسعه با مهندس سید محمد بهشتی (نشست پنجم)

معرفی گفت‌وگو‌های توسعه

هدف از سلسله جلسات گفت‌وگوهای توسعه عبارت است از: فهم عمیق‌تر دیدگاه صاحب‌نظران ایرانی؛ استخراج دقیق چارچوب اندیشه توسعه‌ای هرکدام از آنها؛ آگاهی از بخش‌ها و دیدگاه‌های مکتوم و تازه آنها که در طول زمان فرصت تدوین و نگارش آن را نداشته‌اند، یا فضای مناسبی برای طرح آن‌ها وجود نداشته است و در نهایت همراهی با صاحب‌نظر برای کشف افق‌هایی که در متونشان به آنها به‌صورت محدود و سربسته اشاره شده است، اما به‌خوبی مورد بررسی و نقد قرار نگرفته است و یا در سال‌های اخیر مورد توجه صاحب‌نظر قرار گرفته است و هنوز فرصت تدوین آن را نداشته است. برای این منظور صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف مانند جامعه‌شناسی، اقتصاد، سیاست، فلسفه، فرهنگ و مردم‌شناسی و … مورد توجه قرار گرفته‌اند.
بدین منظور «پویش فکری توسعه» با مشارکت «پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت‌مدرس» گفت‌وگوهایی را بین متفکرین و صاحب‌نظران «توسعه» در ایران طراحی و برنامه‌ریزی کرده است.
فرایند برگزاری نشست‌ها بدین‌صورت است که ابتدا تیمی متشکل از پژوهشگران توسعه در یکی از حوزه‌های مربوطه (فلسفه، اقتصاد، سیاست، فرهنگ، اجتماعی) شروع به بازخوانی آثار توسعه‌ای صاحب‌نظر می‌کنند و پس از استخراج گزاره‌های کلیدی و مهم حول مفهوم توسعه ایران، اقدام به نوشتن روایت صاحب‌نظر “از مسئله توسعه در ایران” می‌کنند. گفتگوهای توسعه با صاحب‌نظران و پژوهشگران حوزه توسعه در ایران، حول دو محور کلی زیر برگزار می‌گردد: تبیین توسعه‌نیافتگی ایران – تجویز توسعه‌یافتگی (چه باید کرد تا به توسعه دست‌یافت)
در نهایت پس از برگزاری چندین نشست با حضور ناقدان از سه موضع مختلف (ناقد دانشگاهی، ناقد کنشگر مدنی، ناقد سیاست‌گذار)، با هر یک از صاحب‌نظران مورد نظر و نقد و بررسی اندیشه توسعه‌ای مربوط، روایت نهایی تکمیل و سپس اینفوگرافی، نقشه ذهنی، موشن کلیپ و جملات کلیدی مبتنی بر محتویات جلسات گفت‌وگو و متن روایت، استخراج و در فضای مجازی منتشر خواهد شد و در ادامه در همکاری مشترک با صاحب‌نظر، متن راهبردها و راهکارهای توسعه‌ای (کاربست‌های سیاستی) تهیه و وارد مرحله عملیاتی خواهد شد.

معرفی صاحب نظر

زندگی‌نامه سید محمد بهشتی (شیرازی)
او هشتم اسفند سال ۱۳۳۰ در بیمارستان باهر خیابان آشیخ هادی تهران چشم به جهان گشود.
دوران کودکی و نوجوانی خود را در خانواده‌ای پرجمعیت گذراند. او طی دهه پنجاه در رشته معماری دانشگاه ملی (شهید بهشتی) تحصیل کرد و در آستانه تحقق انقلاب اسلامی فارغ‌التحصیل شد.
در نخستین روزهای استقرار نظام جدید، به‌واسطه تجربیات خود در حوزه هنرهای تصویری، به صداوسیما فراخوانده شد.
حضور او در صداوسیمای جمهوری اسلامی تا زمان وزارت ارشاد محمد خاتمی تداوم داشت و پس‌ازآن برای پایه‌گذاری و اداره بنیاد سینمایی فارابی به خدمت در آن وزارتخانه مشغول شد.
بنیان جشنواره سینمایی فجر از جمله آثار او در این دوران از خدمتش به شمار می‌رود.
در دولت هفتم و از سال ۱۳۷۶ قدم به سازمان میراث فرهنگی گذاشت و با عنوان معاونِ وزیر و رئیس سازمان، خدمت در عرصه فرهنگ را تداوم بخشید.
تأسیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، آغاز روند ثبت جهانی آثار و ایجاد تغییر نگرش نسبت به مقوله میراث فرهنگی مهم‌ترین تبعات دوران هفت‌ساله حضور او در آن بخش بود.
سید محمد بهشتی عضو پیوسته فرهنگستان هنر است و از سال ۱۳۸۵ در قالب مدیریت دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌زمین توانش را صرف تدوین اثری جامع درباره سنت معماری و شهرسازی ایران کرده است.
سید محمد بهشتی طی یک دهه اخیر در دانشگاه‌های مختلف به تدریس مشغول بوده و کلاس‌هایش در باب “تاریخ فرهنگی ایران” مشتاقان فراوانی داشته است.
از جمله آثار وی می‌توان به: «تأویل معماری مسجد به‌عنوان مکان معراج مؤمنین، کنگره اول تاریخ معماری و شهرسازی ایران»، «ظاهر و باطن معماری، کنگره دوم تاریخ معماری و شهرسازی ایران»، «معماری چیست»، «شهر از منظر حیات مدنی»، «غزل باغ ایرانی»، «هنر باز زنده سازی»، «دین از منظر فرهنگ ایرانی» و «ما باید دوباره “اهل” سرزمینمان بشویم» اشاره کرد.

منابع بازخوانی شده

الف) کتاب‌ها:
تأملات ایرانی (جلد ۱ و ۲) (این دو جلد کتاب هنوز چاپ نشده‌اند)

ب) مقالات:
۱. پیشینۀ طبیعی ایران
۲. تداوم اندیشه و اصول زیباشناسانه در مبانی طراحی
۳. فرهنگ سنتی، رنگ‌ها، اشکال و الگوها
۴. شهر و حیات مدنی (۱۳۷۴)
۵. نقش آب در حیات ایرانی (۱۳۸۷)
۶. باغات قزوین (۱۳۹۰)
۷. در باب اختلافات بر سر توسعه‌نیافتگی ایران (۱۳۹۰)
۸. گفت‌وگو با مهندس بهشتی (مجله اندیشه ایرانشهر) (۱۳۹۵)
۹. واژه‌شناسی صنایع‌دستی (چوب است، ولی مایل لعل لب یار است) (۱۳۹۵)
۱۰. شهر اسلامی کجاست؟ (۱۳۹۶)
۱۱. هویت و توسعه (۱۳۹۴)
۱۲. هویت فرهنگی خود را در خودآگاهمان ترک کرده‌ایم! (۱۳۹۴)
۱۳. باید شعر فرودگاه را سرود (۱۳۹۴)
۱۴. مهندسان و اندازه‌های محیط (۱۳۹۴)
۱۵. راه و منظر فرهنگی (۱۳۹۵)
۱۶. مصاحبه با مهندس بهشتی (۱۳۹۵)
۱۷. حاشیه‌نشینی تجربه‌های تاریخی و آغاز رویارویی با مسائل معماری و شهرسازی (۱۳۹۵)
۱۸. توسعه تقدم و تأخر ندارد (۱۳۹۵)
۱۹. دبی زدگی در قبله‌گاه معنوی ایران؛ مشهد، شهر زائران و توسعه! (۱۳۹۵)
۲۰. شهری که دوستش می‌دارم (۱۳۹۵)
۲۱. زلزله در ذهن‌ها (۱۳۹۵)
۲۲. رسانه‌های دیجیتال (۱۳۹۵)
۲۳. آتشی که هنوز می‌سوزد و آواری که همچنان فرو می‌ریزد؛ ناگزیری مدیریت در ملا عام (۱۳۹۵)
۲۴. زیست‌پذیر شدن شهر با کمک بافت تاریخی (۱۳۹۶)
۲۵. باید خودمان شویم (۱۳۹۶)
۲۶. ژنوم شهر؛ فصل مشترک یا روح اختصاصی (۱۳۹۶)
۲۷. پرونده مهاجرت (۱۳۹۶)
۲۸. مفهوم گمشده آرامش در معماری خانه‌های جدید (۱۳۹۶)
۲۹. ریسباف و توسعه پایدار (۱۳۹۷)
۳۰. باید دوباره اهلِ تهران شد و در میدان، مشقِ ارزش کرد (۱۳۹۷)
۳۱. راه ابریشم به مثابه مقصد (۱۳۹۷)
۳۲. گیلان کجا است و گیلانی کیست؟ (۱۳۹۷)
۳۳. خانه (از آغاز پهلوی اول تا دهۀ چهل شمسی)
۳۴. کارنامۀ مدیریت سرزمینی: پیروی از «اشه» یا «دروغ»؟!
۳۵. فرش ایرانی (۱۳۹۴)
۳۶. سیراف (۱۳۹۳)
۳۷. معماری پایدار یعنی چه؟ (۱۳۹۳)
۳۸. تمنای مدنیت
۳۹. حال خوزستان (۱۳۹۳)
۴۰. سیاست‌گذاری‌های فرهنگی در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی (۱۳۹۱)
۴۱. ماسوله؛ شهری استثنایی در البرز کوه (۱۳۹۶)
۴۲. توسعه مبتنی بر فرهنگ (۱۳۹۴)
۴۳. متن گفت‌وگو جناب آقای بهشتی با نشریه “گفتمان الگو”
۴۴. معماری پایدار یعنی چه؟ (۱۳۹۳)
۴۵. کوه‌ها و دشت‌ها: ایران باستان و بین‌النهرین (۱۳۹۵)
۴۶. ملت ما به بهار مدنیت رسیده است (۱۳۹۱)
۴۷. میراث فرهنگی و توسعه (۱۳۸۲)
۴۸. قرار در سرزمین بی‌قراری‌ها یا کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردن (۱۳۹۷)
۴۹. «توسعه در تاریکی» (۱۳۹۷)
۵۰. مقدمه بر کتاب بازار قزوین (۱۳۹۷)
۵۱. «از زمین و آسمان نیشابور» (۱۳۹۷)

اعضا تیم بازخوانی

سیمین مشکواتی، کوثر عصاری، مهنوش مانی، الهه شعبانی، انوش نخودبریز و سید محمد حسن مصطفوی
مدیر تیم بازخوانی: سارا مدنیان
نویسندگان روایت: منیژه غزنویان، حامد جلیلوند، بهنام ابوترابیان و الناز نجار نجفی
ویراستاران علمی روایت: مانی کلانی، لیلا صادقی‌تبار

پنجمین نشست (نشست آخر)

حاضرین در جلسه

مهندس سید محمد بهشتی	صاحب‌نظر
دکتر شهرام پازوکی	ناقد
دکتر نعمت‌الله فاضلی	ناقد
دکتر پرویز پیران	ناقد
دکتر محسن رنانی	دبیر علمی پویش
دکتر محمد حسن مصطفوی	عضو تیم بازخوانی روایت بهشتی (و معاون پژوهشکده اقتصاد)
دکتر عباس عصاری آرانی	رییس پژوهشکده اقتصاد
دکتر مانی کلانی	مدیر بخش اجرایی گفت‌و‌گوهای توسعه و ویراستار روایت
لیلا صادقی تبار	کارشناس بخش اجرایی و ویراستار روایت
ابراهیم غلامی	مسئول مکتوب‌سازی گفتگوها و استخراج نقشهٔ ذهنی، اینفوگرافی و جملات برگزیده
فرزاد کلاته	عضو پویش فکری توسعه (بخش اجرایی)
دکتر سارا مدنیان	مدیر تیم بازخوانی روایت بهشتی
کوثر عصاری	عضو تیم بازخوانی روایت بهشتی
بهنام ابوترابیان	روایت نویس
دکتر الناز نجار نجفی	روایت نویس
علی کلانی	مهمان آزاد
کامران پاکنژاد	مهمان آزاد
دکتر فرزین شکوه	مهمان آزاد

گزارش جلسه

پنجمین نشست از دور دهم گفت‌وگوهای توسعه با حضور آقای مهندس سید محمد بهشتی و مباحثان روایت ایشان، دکتر پرویز پیران، دکتر شهرام پازوکی و دکتر نعمت‌اللّه فاضلی در تاریخ بیستم بهمن‌ماه ۱۳۹۸، برای بررسی «روایت سید محمد از مسئلهٔ توسعه در ایران»، در پژوهشکدهٔ اقتصاد دانشگاه تربیت‌ مدرس تشکیل شد. این جلسه با حضور دبیر علمی گفت‌وگوهای توسعه، رئیس پژوهشکدهٔ اقتصاد، نویسندگان روایت، مدیر و برخی اعضای تیم بازخوانی آثار ایشان، ویراستاران علمی روایت، همکاران آقای بهشتی، برخی اعضای هیئت‌ علمی پژوهشکدهٔ اقتصاد و همچنین دیگر همکاران پویش فکری توسعه از ساعت ۱۴ الی ۱۸برگزار شد.
در ابتدا مباحثان در راستای صحبت‌های قبلی خود دربارهٔ تشریح نظام مفهومی نوآورانه و ارزشمند مهندس بهشتی صحبت خود را آغاز کرده و در ادامه توضیح دادند که ما در ابتدای مواجهه با یک پدیدهٔ بیرونی- مدرنیته – قرار نداریم و بالاخره حدود ۱۵۰ سال است که با یک مدرنیتهٔ ایرانی اَبتر و نیم‌بند که دیکشنری‌وار نیز ترجمه شده است، روبرو هستیم. از این‌رو، حالا که می‌خواهیم در روایت مهندس بهشتی به زبانی که ناظر بر غنای تاریخ اندیشه در ایران است، به‌درستی بازگردیم، توضیحاتی لازم است تا تکلیف ما را با واژگانی که در این ۱۵۰ سال بر نظام معنایی و فکری ایرانیان نشسته است، روشن کند. وقتی ما غرب را نقد می‌کنیم، باید بدین بپردازیم که راجع به چه چیزی صحبت می‌کنیم؟ از این‌رو پرداختن به مفهوم غرب و مدرنیته ضرورت دارد، زیرا برای فهم اینکه تغییرات در جهان ایرانی به چه دلیل رخ داده است، به فهم مدرنیته نیز نیازمندیم. وقتی فهم درستی از مدرنیته نداشته باشیم، تصویری نوستالژیک از گذشته خودمان بیان می‌کنیم که عناصر ضد انسانی گذشته و فراز و فرودهای فرهنگ را نادیده می‌گیرد. بنابراین برای داشتن نگاهی مبتنی بر برنامه‌ریزی، لازم است که با یک کارپایهٔ مفهومی، کارپایهٔ روشی و کارپایهٔ نظری روشن روبرو شویم که جای مفاهیم در آن به‌درستی شفاف شوند. در نهایت باید اذعان کرد که بدون در نظر گرفتن وجوه منفی فرهنگ نمی‌توان برنامه‌ریزی کرد.
مهندس بهشتی در این ارتباط تأکید کردند که بسیاری از نکات مطرح‌شده در کارهای ایشان تشریح شده است و ظرفیت این روایت گنجایش تشریح مباحث را نداشته است. ایشان اضافه کردند که همواره سؤال اصلی ما این بوده است که مشکل چیست و چگونه می‌توانیم از وضعیت آشفتهٔ فعلی بیرون برویم. برای این کار باید تکلیف خودمان را با توسعه، فرهنگ، غرب و همان جریان رخ‌داده در ۱۵۰ سال گذشته مشخص کنیم، و ما سعی کرده‌ایم به این مسائل پاسخ دهیم. مهندس بهشتی ادامه دادند که در تاریخ ایران، بحران‌های انزوای بعد از حملهٔ مغول، رویکرد انفعالی تجدد‌گرا و سنت‌گرا و بحران مدنیت بر روی یکدیگر انباشته شد و فرهنگ ایرانی را دچار بیماری کرد. این بیماری خاصِ ایران هم نیست و هر جامعه‌ای که با بحران مواجه شود، دچار چنین بیماری‌هایی نیز می‌شود. مهندس بهشتی در راستای تعریف مفاهیم به‌کار گرفته‌شده در روایت، عنوان کردند که مفاهیم را به‌همان معنایی به‌کار برده‌اند که در ادبیات گذشتهٔ ایران مأنوس بوده است. ایشان دعوت کردند که به زبان فارسی بیشتر توجه کنیم و بیشتر به آن بپردازیم. مهندس بهشتی در ادامه به ضرورت شناخت غرب و مدرنیته اذعان داشتند، ولی خاطر نشان کردند که برای درک آن، باید اول خودمان را بشناسیم، در غیر این صورت باز در این مسیر منفعلانه پیش خواهیم رفت.
در ادامهٔ بحث مباحثان بر این نکته تأکید شد که عالم مدرن، نگاهس دیگر به عالم و انسان دارد و عصری با ماهیتی جدید است که دارای اقتضائات و مبانی و مقاصد متفاوتی از گذشته است و در یک سیر خطی نسبت به گذشته قرار ندارد. وقتی عالم مدرن پدید می‌آید، تمام جهانی که غرب به آن شرق می‌گوید، دچار بحران می‌شود و این خاص ایران نیست. به همین دلیل به‌نظر می‌رسد مواردی که روایت مهندس بهشتی به‌عنوان عوامل انزوا و لایه‌های بحران مطرح کرده‌اند، خود، علت نیستند و خودشان اکثراً معلول همین پیدایش عالم مدرن هستند و همین عالم مدرن حجابی شده است که اجازه نمی‌دهد اهلیت و ایرانی بودن فهمیده و منشأ اثر شود، زیرا برای اینکه منشأ اثر شود، باید شناخت فرهنگ ایرانی عمومی شود و محدود به تعداد معدودی نباشد. بنابراین به‌نظر می‌رسد اگر کسی با شعر فارسی مأنوس نباشد، نباید دربارهٔ توسعهٔ ایران حرف بزند. در این بحث همچنین به سخنی از هایدگر خطاب به دانشجویان ژاپنی او اشاره شد مبنی بر اینکه « باید تفکر مدرن را بشناسید، ولی از امکانات عمیق‌تر عالم خودتان غافل نشوید»، و این به معنای همان دیالکتیک عام و خاصی است که مباحثان در جلسات گذشته توجه ویژه‌ای به آن داشتند.
در بخش بعدی جلسه به کاربست‌های سیاستی که می‌توان از روایت مهندس بهشتی برداشت کرد، پرداخته شد. از جمله اینکه مباحث مهندس بهشتی سرفصل‌های مهمی در راستای فضاها و عرصهٔ عمومی، پایداری زیست‌محیطی، شهری و اخلاقی، مشارکت و مسئولیت‌پذیری به ما می‌دهد و با توجه به وضعیت فعلی جامعهٔ ایران به‌لحاظ مشارکت که بیشتر به‌صورت همکاری‌ها – نه مشارکت – و با ویژگی‌های فرمانبری و سازمان‌شکنانه‌بودن و از روی اجبار است، رجوع به گذشتهٔ مد نظر مهندس بهشتی می‌تواند ما را به گذشتهٔ ایران و شاهنامه و مفاهیم انجمن مبتنی بر مشارکت آشنا کند، به علاوهٔ اینکه در عرفان گذشتهٔ ایران نیز مفاهیم مشارکت وجود داشته است. در همین ارتباط، مباحثان بیان داشتند که تحلیل محتوای شعر فارسی کلید فهم همهٔ بحث‌های ماست. باید ریشه‌های مشارکت و همچنین سرفصل‌های دیگر مباحث مهندس بهشتی شناخته شود و سپس ساز‌و‌کار آن به زبان امروزی تبدیل شود تا بتواند به‌عنوان راهکار عملیاتی امروزی مطرح شود.
از سوی دیگر، مباحثان مطرح کردند که روایت مهندس بهشتی در بخش راهبرد عملیاتی توسعه نیازمند کار بیشتری است، چرا که به‌درستی تأکید می‌کند که هر نوع سیاست‌گذاری باید با زمینه پیوند داشته باشد و به ما بینشی می‌دهد که مسئلهٔ بنیادی توسعه در ایران را بشناسیم. همچنین روایت مهندس بهشتی با شیوهٔ کلامی که به‌کار می‌گیرد، می‌خواهد قصه‌گوی توسعه در ایران با تأکید بر چیستی و کیستی ایران باشد. در دوره‌ای که رویکرد به توسعه کمی و کالبدی است، خلق و توضیح یک تصویر اجتماعی از توسعه، برای جامعهٔ ایران، می‌تواند بسیار مفید باشد. علاوه بر اینکه عملکرد خود آقای مهندس بهشتی در زندگی حرفه‌ای و مدیریتی ایشان، نمود روشن کاربست‌های سیاستی است که در روایت به آنها اذعان می‌کنند.
در نهایت آقای مهندس بهشتی عنوان کردند که مشکل اصلی ما در این قرن اخیر، توسعه در تاریکی به معنای برنامه‌ریزی در فضای عدم شناخت ایران و ظرفیت‌ها و محدودیت‌های آن بوده است و تأکید کردند که امروزه در تمامی حوزه‌ها باید به زمینه رجوع کرد و در نظام آموزشی نیز در هر رشته‌ای لازم است دربارهٔ اینکه «میراث فرهنگی ایران» در آن حوزه چه بوده است، واکاوی شود تا کمتر دچار اوتیسم و عدم ارتباط با محیط و فرهنگ خود باشیم.