دور دهم از گفت‌وگوهای توسعه با مهندس سید محمد بهشتی (نشست سوم)

معرفی گفت‌وگو‌های توسعه

هدف از سلسله جلسات گفت‌وگوهای توسعه عبارت است از: فهم عمیق‌تر دیدگاه صاحب‌نظران ایرانی؛ استخراج دقیق چارچوب اندیشه توسعه‌ای هرکدام از آنها؛ آگاهی از بخش‌ها و دیدگاه‌های مکتوم و تازه آنها که در طول زمان فرصت تدوین و نگارش آن را نداشته‌اند، یا فضای مناسبی برای طرح آن‌ها وجود نداشته است و در نهایت همراهی با صاحب‌نظر برای کشف افق‌هایی که در متونشان به آنها به‌صورت محدود و سربسته اشاره شده است، اما به‌خوبی مورد بررسی و نقد قرار نگرفته است و یا در سال‌های اخیر مورد توجه صاحب‌نظر قرار گرفته است و هنوز فرصت تدوین آن را نداشته است. برای این منظور صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف مانند جامعه‌شناسی، اقتصاد، سیاست، فلسفه، فرهنگ و مردم‌شناسی و … مورد توجه قرار گرفته‌اند.
بدین منظور «پویش فکری توسعه» با مشارکت «پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت‌مدرس» گفت‌وگوهایی را بین متفکرین و صاحب‌نظران «توسعه» در ایران طراحی و برنامه‌ریزی کرده است.
فرایند برگزاری نشست‌ها بدین‌صورت است که ابتدا تیمی متشکل از پژوهشگران توسعه در یکی از حوزه‌های مربوطه (فلسفه، اقتصاد، سیاست، فرهنگ، اجتماعی) شروع به بازخوانی آثار توسعه‌ای صاحب‌نظر می‌کنند و پس از استخراج گزاره‌های کلیدی و مهم حول مفهوم توسعه ایران، اقدام به نوشتن روایت صاحب‌نظر “از مسئله توسعه در ایران” می‌کنند. گفتگوهای توسعه با صاحب‌نظران و پژوهشگران حوزه توسعه در ایران، حول دو محور کلی زیر برگزار می‌گردد: تبیین توسعه‌نیافتگی ایران – تجویز توسعه‌یافتگی (چه باید کرد تا به توسعه دست‌یافت)
در نهایت پس از برگزاری چندین نشست با حضور ناقدان از سه موضع مختلف (ناقد دانشگاهی، ناقد کنشگر مدنی، ناقد سیاست‌گذار)، با هر یک از صاحب‌نظران مورد نظر و نقد و بررسی اندیشه توسعه‌ای مربوط، روایت نهایی تکمیل و سپس اینفوگرافی، نقشه ذهنی، موشن کلیپ و جملات کلیدی مبتنی بر محتویات جلسات گفت‌وگو و متن روایت، استخراج و در فضای مجازی منتشر خواهد شد و در ادامه در همکاری مشترک با صاحب‌نظر، متن راهبردها و راهکارهای توسعه‌ای (کاربست‌های سیاستی) تهیه و وارد مرحله عملیاتی خواهد شد.

معرفی صاحب نظر

زندگی‌نامه سید محمد بهشتی (شیرازی)
او هشتم اسفند سال ۱۳۳۰ در بیمارستان باهر خیابان آشیخ هادی تهران چشم به جهان گشود.
دوران کودکی و نوجوانی خود را در خانواده‌ای پرجمعیت گذراند. او طی دهه پنجاه در رشته معماری دانشگاه ملی (شهید بهشتی) تحصیل کرد و در آستانه تحقق انقلاب اسلامی فارغ‌التحصیل شد.
در نخستین روزهای استقرار نظام جدید، به‌واسطه تجربیات خود در حوزه هنرهای تصویری، به صداوسیما فراخوانده شد.
حضور او در صداوسیمای جمهوری اسلامی تا زمان وزارت ارشاد محمد خاتمی تداوم داشت و پس‌ازآن برای پایه‌گذاری و اداره بنیاد سینمایی فارابی به خدمت در آن وزارتخانه مشغول شد.
بنیان جشنواره سینمایی فجر از جمله آثار او در این دوران از خدمتش به شمار می‌رود.
در دولت هفتم و از سال ۱۳۷۶ قدم به سازمان میراث فرهنگی گذاشت و با عنوان معاونِ وزیر و رئیس سازمان، خدمت در عرصه فرهنگ را تداوم بخشید.
تأسیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، آغاز روند ثبت جهانی آثار و ایجاد تغییر نگرش نسبت به مقوله میراث فرهنگی مهم‌ترین تبعات دوران هفت‌ساله حضور او در آن بخش بود.
سید محمد بهشتی عضو پیوسته فرهنگستان هنر است و از سال ۱۳۸۵ در قالب مدیریت دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌زمین توانش را صرف تدوین اثری جامع درباره سنت معماری و شهرسازی ایران کرده است.
سید محمد بهشتی طی یک دهه اخیر در دانشگاه‌های مختلف به تدریس مشغول بوده و کلاس‌هایش در باب “تاریخ فرهنگی ایران” مشتاقان فراوانی داشته است.
از جمله آثار وی می‌توان به: «تأویل معماری مسجد به‌عنوان مکان معراج مؤمنین، کنگره اول تاریخ معماری و شهرسازی ایران»، «ظاهر و باطن معماری، کنگره دوم تاریخ معماری و شهرسازی ایران»، «معماری چیست»، «شهر از منظر حیات مدنی»، «غزل باغ ایرانی»، «هنر باز زنده سازی»، «دین از منظر فرهنگ ایرانی» و «ما باید دوباره “اهل” سرزمینمان بشویم» اشاره کرد.

منابع بازخوانی شده

الف) کتاب‌ها:
تأملات ایرانی (جلد ۱ و ۲) (این دو جلد کتاب هنوز چاپ نشده‌اند)

ب) مقالات:
۱. پیشینۀ طبیعی ایران
۲. تداوم اندیشه و اصول زیباشناسانه در مبانی طراحی
۳. فرهنگ سنتی، رنگ‌ها، اشکال و الگوها
۴. شهر و حیات مدنی (۱۳۷۴)
۵. نقش آب در حیات ایرانی (۱۳۸۷)
۶. باغات قزوین (۱۳۹۰)
۷. در باب اختلافات بر سر توسعه‌نیافتگی ایران (۱۳۹۰)
۸. گفت‌وگو با مهندس بهشتی (مجله اندیشه ایرانشهر) (۱۳۹۵)
۹. واژه‌شناسی صنایع‌دستی (چوب است، ولی مایل لعل لب یار است) (۱۳۹۵)
۱۰. شهر اسلامی کجاست؟ (۱۳۹۶)
۱۱. هویت و توسعه (۱۳۹۴)
۱۲. هویت فرهنگی خود را در خودآگاهمان ترک کرده‌ایم! (۱۳۹۴)
۱۳. باید شعر فرودگاه را سرود (۱۳۹۴)
۱۴. مهندسان و اندازه‌های محیط (۱۳۹۴)
۱۵. راه و منظر فرهنگی (۱۳۹۵)
۱۶. مصاحبه با مهندس بهشتی (۱۳۹۵)
۱۷. حاشیه‌نشینی تجربه‌های تاریخی و آغاز رویارویی با مسائل معماری و شهرسازی (۱۳۹۵)
۱۸. توسعه تقدم و تأخر ندارد (۱۳۹۵)
۱۹. دبی زدگی در قبله‌گاه معنوی ایران؛ مشهد، شهر زائران و توسعه! (۱۳۹۵)
۲۰. شهری که دوستش می‌دارم (۱۳۹۵)
۲۱. زلزله در ذهن‌ها (۱۳۹۵)
۲۲. رسانه‌های دیجیتال (۱۳۹۵)
۲۳. آتشی که هنوز می‌سوزد و آواری که همچنان فرو می‌ریزد؛ ناگزیری مدیریت در ملا عام (۱۳۹۵)
۲۴. زیست‌پذیر شدن شهر با کمک بافت تاریخی (۱۳۹۶)
۲۵. باید خودمان شویم (۱۳۹۶)
۲۶. ژنوم شهر؛ فصل مشترک یا روح اختصاصی (۱۳۹۶)
۲۷. پرونده مهاجرت (۱۳۹۶)
۲۸. مفهوم گمشده آرامش در معماری خانه‌های جدید (۱۳۹۶)
۲۹. ریسباف و توسعه پایدار (۱۳۹۷)
۳۰. باید دوباره اهلِ تهران شد و در میدان، مشقِ ارزش کرد (۱۳۹۷)
۳۱. راه ابریشم به مثابه مقصد (۱۳۹۷)
۳۲. گیلان کجا است و گیلانی کیست؟ (۱۳۹۷)
۳۳. خانه (از آغاز پهلوی اول تا دهۀ چهل شمسی)
۳۴. کارنامۀ مدیریت سرزمینی: پیروی از «اشه» یا «دروغ»؟!
۳۵. فرش ایرانی (۱۳۹۴)
۳۶. سیراف (۱۳۹۳)
۳۷. معماری پایدار یعنی چه؟ (۱۳۹۳)
۳۸. تمنای مدنیت
۳۹. حال خوزستان (۱۳۹۳)
۴۰. سیاست‌گذاری‌های فرهنگی در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی (۱۳۹۱)
۴۱. ماسوله؛ شهری استثنایی در البرز کوه (۱۳۹۶)
۴۲. توسعه مبتنی بر فرهنگ (۱۳۹۴)
۴۳. متن گفت‌وگو جناب آقای بهشتی با نشریه “گفتمان الگو”
۴۴. معماری پایدار یعنی چه؟ (۱۳۹۳)
۴۵. کوه‌ها و دشت‌ها: ایران باستان و بین‌النهرین (۱۳۹۵)
۴۶. ملت ما به بهار مدنیت رسیده است (۱۳۹۱)
۴۷. میراث فرهنگی و توسعه (۱۳۸۲)
۴۸. قرار در سرزمین بی‌قراری‌ها یا کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردن (۱۳۹۷)
۴۹. «توسعه در تاریکی» (۱۳۹۷)
۵۰. مقدمه بر کتاب بازار قزوین (۱۳۹۷)
۵۱. «از زمین و آسمان نیشابور» (۱۳۹۷)

اعضا تیم بازخوانی

سیمین مشکواتی، کوثر عصاری، مهنوش مانی، الهه شعبانی، انوش نخودبریز و سید محمد حسن مصطفوی
مدیر تیم بازخوانی: سارا مدنیان
نویسندگان روایت: منیژه غزنویان، حامد جلیلوند، بهنام ابوترابیان و الناز نجار نجفی
ویراستاران علمی روایت: مانی کلانی، لیلا صادقی‌تبار

سومین نشست

حاضرین در جلسه

مهندس سید محمد بهشتی	صاحب‌نظر
دکتر پرویز پیران	ناقد
دکتر نعمت‌الله فاضلی	ناقد
دکتر محسن رنانی	دبیر علمی پویش
محمد حسن مصطفوی	عضو تیم بازخوانی روایت بهشتی (و معاون پژوهشکده اقتصاد)
دکتر عباس عصاری	رییس پژوهشکده اقتصاد
دکتر مانی کلانی	مدیر گفتگوهای توسعه و عضو پویش و ویراستار علمی روایت بهشتی
لیلا صادقی تبار	عضو پویش (بخش اجرایی) و ویراستار روایت بهشتی
ابراهیم غلامی	عضو بخش اجرایی پویش
فرزاد کلاته	عضو بخش اجرایی پویش
علی کلانی	مهمان آزاد
دکتر سارا مدنیان	مدیر تیم بازخوانی روایت بهشتی
منیژه غزنویان	عضو تیم بازخوانی و مسئول نگارش روایت بهشتی
کوثر عصاری	عضو تیم بازخوانی روایت بهشتی
حامد جلیلوند	عضو تیم بازخوانی روایت بهشتی و مسئول نگارش روایت
دکتر رکسانا میرکاظمی	مهمان آزاد
بهنام ابوترابیان	مشارکت در فرایند نگارش روایت مهندس بهشتی
دکتر الناز نجار نجفی	مشارکت در فرایند نگارش روایت مهندس بهشتی
مرضیه یمینی	مهمان آزاد
حسین درخشان	تصویر‌بردار
غزاله ترابی	عضو پویش فکری توسعه
امیرحسین پوره	عضو پویش فکری توسعه

گزارش جلسه

سومین نشست از دور دهم گفت‌وگوهای توسعه با حضور مهندس سید محمد بهشتی و مباحثان روایت ایشان، دکتر پرویز پیران و دکتر نعمت اللّه فاضلی در تاریخ ششم بهمن‌ماه ۱۳۹۸، برای بررسی «روایت سید محمد از مسئلهٔ توسعه در ایران»، در پژوهشکدهٔ اقتصاد دانشگاه تربیت‌مدرس تشکیل شد. این جلسه با حضور دبیر علمی گفت‌وگوهای توسعه، نویسندگان روایت، مدیر و برخی اعضای تیم بازخوانی آثار ایشان، ویراستاران علمی روایت، همکاران آقای بهشتی، برخی اعضای هیئت ‌علمی پژوهشکده اقتصاد و همچنین دیگر همکاران پویش فکری توسعه از ساعت ۱۴ الی ۱۹ برگزار شد.
دکتر پیران و دکتر فاضلی نگاه و مفهوم‌سازی ایران را در نگاه مهندس بهشتی بسیار ارزشمند و نو‌آورانه ارزیابی کردند و نظام واژگانی که ایشان با توجه به زبان فارسی برگزیده‌اند را برای علوم انسانی ایران ارزشمند توصیف کردند، اما در‌عین‌حال و در همین راستا به ارزش‌داورانه‌بودن این مفاهیم از یک سو و استفاده از این مفاهیم در نظام‌های فکری مختلف و در مقاطع مختلف تاریخی از سوی دیگر و لزوم تعریف دقیق‌تر این مفاهیم در روایت مهندس بهشتی اشاره شد. در ادامه تأکید شد که روایت مهندس بهشتی در بازیابی گذشتهٔ ایران با نقد همراه نیست و با نگاهی جانبدارانه در نهایت به رویکردی نوستالژیک می‌انجامد و تناقضات و چالش‌های روزمرهٔ دوران معاصر را مورد توجه قرار نمی‌دهد. علاوه بر این، گویی در روایت مهندس بهشتی، چیستی تاریخ معاصر به‌عنوان یک دورهٔ خاص تاریخی، مورد واکاوی دقیق‌تر قرار نگرفته است و بدین علت این روایت به نوعی فراتاریخی و معاصر‌زدا

. مباحثان همچنین تأکید کردند که تعریف فرهنگ از نگاه مهندس بهشتی یک نگاه کلیت‌ساز همچون نگاه انسان‌شناسی کلاسیک است که فرهنگ را یک کلیت از پیش متعین و یکپارچه می‌انگارد، حال آنکه در دوران معاصر ما با چنین انسجامی در فرهنگ روبرو نیستیم و تعریف فرهنگ در دوران جدید مبتنی بر فرهنگ به مثابهٔ کنش است. از سوی دیگر این سؤال مطرح شد که در دورانی که نسل جدید با هویت‌های چهل تکه روبرو است، آیا این روایت و تصویر از توسعه که به گفتمان‌های هویت‌ساز نزدیک است، می‌تواند راهگشا باشد؟
همچنین مباحثان در ادامه بدین موضوع پرداختند که متغیرهای مهمی در توسعهٔ امروز حائز اهمیت است و به‌نظر می‌رسد در روایت مهندس بهشتی از توسعه مغفول واقع شده است؛ از جمله اینکه در شرایط امروز، ناپایداری صدمات جدی به ایران زده است و در نتیجه برای رسیدن به تعادل و پایداری مد نظر مهندس بهشتی لازم است محورهای فقر‌زدایی -عدالت اجتماعی – توسعهٔ همگون و ملاحظات زیست‌محیطی را که از محورهای مهم توسعهٔ پایدار هستند، مورد توجه قرار دهیم. در ادامه بدین مسئله پرداخته شد که متغیرهای فناوری، جمعیت، سیاست – به‌عنوان یک بازیگر عینی – و سازمان در دورهٔ معاصر بسیار مهم هستند و این متغیرها ماهیتاً با دوران گذشته متفاوت هستند و امروزه نقش بسیار مهمی در امر توسعه یا عدم توسعه دارند و توجه به آنها از ضروریات مباحث توسعه است. همچنین آیا اصلاً در دوران فناورانهٔ معاصر که تغییر اصالت دارد، فرهنگ با آن رویکرد کلاسیک مورد تأکید در روایت مهندس بهشتی، هنوز می‌تواند یک بازیگر مهم تلقی شود؟
نکته دیگر که به آن پرداخته شد ابهام در جایگاه عاملیت و ساختار و رابطهٔ بین آنها و وجود نوعی جبرگرایی در روایت است که در آن نقش بازیگران در جهت توسعه مشخص نیست. همچنین وقتی روایت قصد ارائهٔ راه‌حل‌ دارد، به اقتصاد سیاسی و نهادهای شکل‌گرفته که در برابر این راهکارها موانعی ایجاد می‌کنند، نمی‌پردازد. در نهایت به‌نظر می‌رسد این روایت نگاه خوش‌بینانه‌ای دارد که ظرفیت‌ها و ساز‌و‌کارهای تحقق راهکارهای خود را به وضوح توضیح نمی‌دهد تا خوش‌بینی را به امید واقع‌بینانه مبدل کند.
مهندس بهشتی در پاسخ به نکات مباحثان خود تأکیدکردند که روایت مبتنی بر توضیح زمینهٔ سرزمین و فرهنگ قرار دارد و به بازیگران و کنشگران آن نمی‌پردازد و لازم به ذکر است که زمینه محدودیت دارد و جایگاه اراده نیست و به‌تبع آن نیز عرصهٔ ارزش‌گذاری «خوب و بد» در آن مطرح نیست و ارزش‌گذاری و نقادی در مورد بازیگران صدق می‌کند. تمام تأکید در روایت ایشان بر شناخت کیستی سرزمین ایران و چیستی فرهنگ ایران و تلاش برای بیرون‌کشیدن این کیستی و چیستی از میان تمام سوء‌تفاهم‌ها بوده است. ایشان بیان داشتند آیا برای برنامه‌ریزی توسعه نباید دانست که در چه جایی قرار داریم و مقتضیات این زمینه برای برنامه‌ریزی چیست؟ تمام تلاش روایت این بوده است تا این «ایران» را در شکل واقع‌گرایانه و به دور از سوء‌تفاهم‌های دوران معاصر نشان دهد.
همچنین ایشان اشاره کردند که سرزمین ایران اقتضاء می‌کند تا برای شناخت آن یک نگاه «حِکمی» به‌کار گرفته شود تا ایران را یک امر واحد یکپارچه ببیند و ذو مقیاس و ذو مراتب باشد، چرا که با نظریات غربی نمی‌توان ایران را مورد شناسایی قرار داد. در این راستا ایشان توضیح دادند که با توجه به محیط‌های متفاوت، مفهوم توسعه برای هر محیط باید باز‌تعریف شود به‌گونه‌ای که واژهٔ مناسب برای محیط مساعد اروپا و آمریکای شمالی واژهٔ «پیشرفت» است، در‌حالی‌که مفهوم مناسب برای محیط‌هایی نظیر چین و هند، واژهٔ توسعه به معنای «وسعت‌بخشیدن» است و مفهوم مناسب برای سرزمین ایران، واژهٔ «رشد به معنای شکفتن» – همچون رشد همه‌جانبهٔ گیاه – است.
همچنین ایشان اضافه کردند ما باید با اندیشهٔ خودمان فرهنگ ایران را بشناسیم و با شناختن ایران با نظریات فرهنگی غربی که عمدتاً دربارهٔ کشورهای جوان صورت گرفته است، در مورد ایران دچار سوء‌تفاهم نشویم. مهندس بهشتی عنوان کردند که فرهنگ در دوران معاصر موضوعیت خود را از دست نداده است و هنوز نقش مهمی در توسعه دارد. در این رابطه مهندس بهشتی این مثال را زدند که دو فناوری چاپ سنگی و چاپ سربی هر دو وارد ایران شدند، ولی کیفیت مواجههٔ فرهنگ ایران با این دو فناوری متفاوت بوده است و این نشان‌دهندهٔ زنده‌بودن و تأثیرگذاری فرهنگ ایرانی در مواجهه با پدیده‌های بیرونی است.
مهندس بهشتی در امتداد امیدواری خود به آینده و توضیح ظرفیت این امیدواری، بحث افول بحران مدنیت طی سال‌های اخیر را مطرح کردند که اتفاقاً جمعیت و کیفیت آن در افول بحران تأثیر به‌سزایی داشته است و همچنین نقش مهاجران ایران به خارج کشور به عنوان پل ارتباطی ایران و جهان برای جهانی‌شدن دوبارهٔ ایران را مورد واکاوی قرار دادند و بر اهمیت متغیر جمعیت در نگاه خود تأکید دوباره داشتند. ایشان در نهایت با این تمثیل امیدواری مشروط خود را عنوان کردند که زمینه – ایران امروز – به سمت بهار پیش می‌رود، اما اینکه از بهار چه بهره‌ای ببریم و به چه نتیجه‌ای برسیم به تدبیر باغبان – نظام تدبیر و مدیریتی – بستگی دارد.