صعود ۱۱ پله‌ای عربستان در شاخص ترکیبی توسعه
به مناسبت صعود ۱۱ پله‌ای عربستان در شاخص ترکیبی توسعه
کامیابی در توسعه بدون رشد اقتصادی
نویسنده: دکتر مرتضی درخشان (پژوهشگر پویش فکری توسعه)
در بین داده‌ها و تحلیل‌هایی که برای تدوین کتاب توسعه ۱۴۰۱ انجام شد، به رسم سال‌های گذشته کشورهایی که بیشترین صعود را در شاخص ترکیبی توسعه داشتند، استخراج و رتبه‌بندی کردیم. حضور کشور عربستان در بین کشورهایی که بیشترین صعود را در سال گذشته تجربه کرده‌اند برای من جالب بود. البته کشورهای دیگری هم در سال گذشته عملکرد خوبی داشته‌اند که در یادداشت‌های دیگری به آنها نیز خواهم پرداخت. اما برای من جالب بود که چه چیزی باعث شده است که کشور عربستان نه‌تنها در نمره شاخص ترکیبی توسعه بهبود یابد، بلکه سرعت این بهبود به اندازه‌ای باشد که تنها در طول یکسال ۱۱ رتبه در بین کشورهای جهان صعود کند.
عربستان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای آسیای غربی است که ۳۶ میلیون جمعیت دارد. این کشور به‌لحاظ بزرگی اقتصاد پس از کانادا و اسپانیا در رتبه ۱۷ جهان قرار گرفته است و از نظر درآمد سرانه نیز پس از فرانسه و انگلستان در رتبه ۲۸ جهان قرار دارد. در مجموع این کشور به‌لحاظ اقتصادی وضعیت خوبی دارد و هرچند از نظر سیاسی به‌دلیل نظام پادشاهی و کمبود مشارکت‌طلبی نظام سیاسی، کمتر توسعه‌یافته به‌حساب می‌آید اما روند سال‌های اخیر این کشور امیدواری‌هایی را ایجاد کرده است.
عربستان در سال ۲۰۲۱ از نظر شاخص ترکیبی توسعه در بین ۱۵۴ کشور در رتبه ۹۹ ایستاده بود و تنها ۶ رتبه از ایران (دارای رتبه ۱۰۵) بالاتر بود و بیشتر این تفاوت را در منظر اقتصادی می‌توان جست‌و‌جو کرد. اما در طول سال گذشته عربستان با تغییرات و سیاست‌هایی که اِعمال کرده به رتبه ۸۸ جهانی صعود کرده و فاصله‌ای ۲۹ رتبه‌ای با ایران در سال ۲۰۲۲ ایجاد کرده است. عربستان با همین تغییر توانسته خود را از دسته چهارم یعنی «کشورهایی با توسعه در وضعیت هشدار» به دسته سوم یعنی «کشورهای در آستانه توسعه» برساند. اما واقعاً چه تغییراتی در کشور عربستان رخ داده که نتیجه‌ای اینچنین مطلوب به‌دست آمده است؟ تغییرات منظرهای توسعه در این کشور را در طول سال ۲۰۲۲ در نمودار زیر مشاهده می‌کنید.
همان‌طور که در نمودار فوق مشاهده می‌کنید کشور عربستان با تمرکز بر توسعه فردی توانسته عملکرد بسیار موفقی را تنها در طول یکسال به نمایش بگذارد و ۲۱ درصد در حوزه فردی ارتقا ایجاد کند. جزئیات این تغییرات را در ادامه خواهیم دید. اما تغییرات مثبت در منظر زیست‌محیطی و کمی هم اجتماعی و سیاسی که لازمه تغییرات فردی بوده و پایداری را نیز به‌همراه داشته، در مجموع باعث شده است تا شاخص ترکیبی توسعه کشور عربستان ۷ درصد رشد کند. البته در منظر اقتصادی در سال گذشته کشور عربستان موفق عمل نکرده و اندکی کاهش در مجموع شاخص‌های اقتصادی بیانگر عدمِ‌تمرکز این کشور بر اقتصاد در طول سال گذشته بوده است.
در نمودار فوق فاصله کشور عربستان با میانگین جهانی در سال ۲۰۲۱ با سال ۲۰۲۲ مقایسه شده است. چنان‌که مشاهده می‌شود عربستان همچنان به‌لحاظ توسعه از میانگین جهانی پایین‌تر است. اما در طول سال گذشته توانسته فاصله منفی خود را با میانگین جهانی کاهش دهد. البته عربستان از نظر اقتصادی بالاتر از میانگین جهانی بوده و به‌همین‌دلیل در سال گذشته بر روی آن تمرکز نکرده است، زیرا توسعه عربستان نیز مانند بسیاری از کشورها نفتی از عدمِ‌توازن بسیار بالا آسیب دیده بود. شاخص‌های سیاسی عربستان وضعیت خوبی را نشان نمی‌دهد و فاصله منفی بسیار زیادی با میانگین جهانی داشته است و از نظر توسعه فردی، اجتماعی و زیست‌محیطی نیز در سال ۲۰۲۱ زیر میانگین جهانی بوده است. اما تغییرات در سیاست‌های یکساله کشور عربستان توازن را در توسعه بسیار افزایش داده است. یعنی تمرکز از بخش اقتصادی که نقطه قوت عربستان به‌حساب می‌آمده برداشته شده و به سایر بخش‌ها معطوف شده است. به‌همین‌سبب تنها زی یکسال توانسته است به‌لحاظ توسعه فردی از مرز میانگین جهانی عبور کرده و فاصله مثبت و چشمگیری نیز با میانگین جهانی پیدا کند. فاصله منفی حوزه اجتماعی و زیست‌محیطی نیز در طول سال گذشته بسیار کم و نزدیک به صفر شده است. اما در حوزه سیاسی با وجود بهبود وضعیت و کاهش فاصله با میانگین جهانی همچنان وضعیت کشور عربستان فاصله معنی‌داری دارد.
تغییراتی که عربستان در طول سال گذشته در حوزه فردی، اجتماعی و سیاسی داشته است را با هم مرور می‌کنیم تا بفهمیم بهبود دقیقاً از چه شاخص‌هایی آغاز شده است. در حوزه سیاسی کشور عربستان در طول سال گذشته از منظر آزادی‌های مدنی توانسته ۳۹ درصد بهبود ایجاد کند و این میزان تغییر آن هم در طول یکسال شگفت‌انگیز است. همچنین این کشور عدالت و برابری سیاسی را ۱۲ درصد بهبود بخشیده و در شاخص‌های سلامت سیاسی ۱۰ درصد رشد داشته است. این تغییرات مثبت سیاسی وضعیت بسیار بهتری را برای این کشور رقم زده است. هرچند عربستان همچنان از نظر مشارکت‌طلبی نظام سیاسی و شاخص‌های مربوط به دموکراسی وضعیت مناسبی ندارد، اما گام‌های اولیه و مهمی را در توسعه سیاسی برداشته است. در بین شاخص‌های سیاسی کشور عربستان، ارتقای شاخص آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات بسیار چشمگیر است و از منظر عملکرد رسانه‌ها، انتقادی‌بودن، مستقل‌بودن، کمتر‌شدن سانسور و خودسانسوری رشد بسیار زیادی در نمرات شاخص‌های مربوطه در سال گذشته مشاهده می‌شود.
در حوزه اجتماعی، شاخص توسعه جنسیتی ۱۲ درصد و شاخص برابری جنسیتی ۱۰ درصد رشد داشته‌اند و ایمنی و امنیت در حوزه اجتماعی نزدیک به ۳۰ درصد افزایش داشته است. عربستان در حوزه محیط زیست در طول سال ۲۰۲۲ نسبت به سال قبل تقریباً در انتشار همه گازهای گلخانه‌ای روند رو به بهبود داشته است و گازهای گلخانه‌ای کمتری را منتشر کند که سیاست‌های مربوط به آن جای یک مطالعه دقیق‌تر و جدی‌تر دارد. کاهش انتشار آلودگی‌های زیست‌محیطی اصلی‌ترین تغییری است که در حوزه محیط زیست در طول سال گذشته در کشور عربستان رخ داده است.
تغییرات عربستان در حوزه اقتصادی نیز بسیار جالب است. این کشور در طول سال گذشته از نظر ثبات اقتصادی و عدالت و برابری و همچنین محیط کسب‌و‌کار بهبود یافته، اما از منظر تولید و رشد اقتصادی تنزل داشته است.
در مجموع به‌نظر می‌رسد رویکرد توسعه عربستان به نگاه متوازن‌ساز و همچنین بلند‌مدت تبدیل شده است و تمام تلاش عربستان برای پایدار‌سازی و متوازن‌سازی توسعه در ابعاد مختلف کاملاً ملموس است. اِعمال سیاست‌ها به‌طورِ‌ویژه بر شاخص‌هایی که پایین‌تر از میانگین جهانی هستند و وضعیت مناسبی ندارند نیز نشان می‌دهد کشور عربستان دقیقاً با‌توجه‌به شاخص‌ها نقاط ضعف خود را هدف قرار داده است و سعی می‌کند این نقاط را اصلاح کند و ارتقا بخشد.۱
دیدگاهتان را بنویسید