از سیاست خارجی تدافعی تا سیاست خارجی اقتصادی
یادداشتی از «هسته‌های فکری»
هسته‌های فکری به عنوان یکی از زیربخش‌های پویش فکری توسعه، مکانی برای هم‌اندیشی و تبادل‌نظر بین‌رشته‌ای پیرامون موضوعات روز توسعه ایران و جهان است که محصولات آن در قالب تالیف و ترجمه منتشر می‌شود.
تماس با هسته فکری از طریق: motaleat@pooyeshfekri.com
از سیاست خارجی تدافعی تا سیاست خارجی اقتصادی
مروری بر کارنامه سیاست خارجی کشور در سال ۱۳۹۸
نویسنده: انوش نخود‌بریز
ملاقات‌های سیاسی همواره یکی از مهم‌ترین راه‌های برقرای رابطه بین کشورها بوده‌اند. این دیدارها هم به‌عنوان ابزار و هم به‌عنوان یک شاخص برای روابط سیاسی کشورها، نشان‌دهندهٔ جهت و عمق دیپلماسی و سیاست خارجی کشورهاست. در این‌باره به‌منظور شناخت سیاست خارجی کشور، مروری بر ملاقات‌های رهبر جمهوری اسلامی، رئیس‌جمهور و وزیر امورخارجه با همتایان خود در سال ۱۳۹۸ خواهیم داشت.
دیدارهای رهبر جمهوری اسلامی ایران در سال گذشته که جهت‌گیری کلی دیپلماسی ایران را شکل می‌دهد، دیدارهای مهم و تعیین‌کننده‌ای با مقامات ژاپن، قطر، پاکستان، یمن، فلسطین و عراق بوده است. دیدار با نخست‌وزیر ژاپن یکی از مهم‌ترین دیدارها بود که حامل پیام از جانب دولت آمریکا، به‌منظور مذاکره برای حل مشکلات فی‌مابین بود که با پاسخ منفی ایشان روبرو شد. امیر قطر هم بنا به آنچه در فضای رسانه‌ای منتشر شده است تلاش‌هایی برای میانجی‌گری بین تهران – واشنگتن کرده که ظاهراً دستاوردی به همراه نداشته است. در مورد دیدار با نخست وزیر پاکستان و عراق نیز بنا بر اخبار رسانه‌ای، عمران‌خان و عبدالمهدی در‌صدد میانجی‌گری مابین تهران و ریاض بوده‌اند که شواهد حاکی از ناموفق‌بودن این واسطه‌گری‌ها است. در حقیقت می‌توان گفت جهت‌گیری کلی سیاست خارجه ایران در این دیدارها نمود بارزی داشته است.
اما در راستای اقدمات جزئی‌تر و عملیاتی‌تر سیاست خارجه ایران، رئیس‌جمهور ایران و وزیر امورخارجه در سالی که گذشت ملاقات‌های متعددی را با سران کشورها داشته‌اند. در سال گذشته آنها تقریباً ۲۴ بار میزبان مقامات کشورهای گوناگون بودند، ۲۷ بار به سایر کشورها سفر کرده‌اند و همچنین ۲۳بار برای شرکت در مجامع، سازمان‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی راهی کشورهای مختلف شده‌اند. در مجموع در سال گذشته ایشان ۱۲۴ بار با سران کشورها ملاقات داشته‌اند.
با بررسی دیدارهای ریاست‌جمهوری و وزیر امور خارجه می‌توان دریافت که همسایگان کشور در اولویت اصلی سیاست خارجی قرار دارند. سهم این کشورها ۴۱ ملاقات در سال گذشته بوده‌است. در این بین ترکیه با ۱۰ دیدار، قطر با ۹ دیدار و عراق به همراه عمان با ۶ دیدار بیشترین ملاقات‌ها را با ایران داشته‌اند.
با توجه به ۳۸ دیدار صورت‌گرفته بین مقامات ایران و کشورهای آسیایی، می‌توان گفت اولویت بعدی سیاست خارجی رابطه با سایر کشورهای آسیایی است. در این بین ژاپن با ۶ ملاقات، روسیه به همراه چین با ۵ ملاقات و هند با ۴ ملاقات بیشترین تعداد دیدار با ایران را داشته‌اند. در مورد اهمیت ژاپن می‌توان گفت تنها کشوری است که به‌طور دوجانبه و مستقیم – ونه در غالب شرکت در اجلاس – میزبان حسن روحانی بوده است.
در دیدارهای حسن روحانی و محمد‌جواد ظریف، بعد از همسایگان و آسیا، اروپا در جایگاه سوم قرار می‌گیرد به‌طوری که این دو ۳۵ مورد دیدار با مقامات اروپایی داشته‌اند. در این بین نیز آلمان، فرانسه، فنلاند با ۴ دیدار از سایر کشورهای اروپایی بیشتر مورد توجه سیاست خارجی ایران بوده‌اند.
از جمله موضوعات مورد بحث در این دیدارها می‌توان به تعهدات طرف اروپایی در برجام و بقای آن، فعالیت هسته‌ای ایران، طرح صلح هرمز، کاهش تنش‌ها در منطقه و حفظ و امنیت ثبات منطقه‌ای، تروریسم و داعش، سوریه، یمن و عراق، روند آستانه، ترور سپهبد سلیمانی، هواپیمای اوکراینی، گسترش روابط تجاری و اقتصادی مانند وضع تعرفه‌های ترجیحی، سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز، بندر چابهار و خط آهن، اینستکس، و توقیف کشتی‌های ایرانی و انگلیسی اشاره کرد.
شرکت در مجامع، اجلاس و همایش‌های بین‌المللی و منطقه‌ای برای مقامات مذکور نیز اهمیت بسزایی داشته است، به‌طوری‌که آنها در سال اخیر ۲۳ بار در این اجلاس‌ها شرکت داشته‌اند. اجلاس سران کشورهای اسلامی، اجلاس سران غیرمتعهدها، مجمع عمومی سازمان ملل، سیکا، اجلاس شانگ‌های، اکو، کنفرانس امنیتی مونیخ، دوحه فروم، کلوپ آستانه و کمیته تشکیل قانون اساسی سوریه و … اجلاس‌هایی هستند که میزبان رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه بوده‌اند.
در مورد بقیه دیدارهای ریاست دولت و وزارت امور خارجه با سایر کشورها، می‌توان از دیدار با رئیس‌جمهور موقت الجزایر، کوبا، نیکاراگوئه و ونزوئلا نام برد که در این بین ونزوئلا با ۳ مورد ملاقات نشان می‌دهد همچنان کشور مورد توجه ایران در آمریکای لاتین محسوب می‌شود. این دو همین‌طور ۲ ملاقات با نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه کانادا در مورد هواپیمای اوکراینی و ۲ ملاقات با مقامات استرالیایی داشته‌اند.
حال سؤال این است که دستاورد این ملاقات‌ها برای کشور ما چیست؟ با وجود این همه تلاش چرا گره‌ای از مشکلات کشور باز نشده است؟ آنچه از تحلیل شمار و تنوع این دیدارها می‌توان دریافت این است که جمهوری اسلامی سعی دارد در مقابله با آمریکا شرکای سیاسی خود را متنوع کرده و به لحاظ کمی نیز افزایش دهد تا بتواند فشارهای ناشی از تحریم‌های امریکا را کاهش دهد. البته تن‌ندادن به نظم جهانی و ابرقدرتی امریکا در این نظم هم می‌تواند دلیل دیگری برای مقابله ایران یا قدرت امریکا در سیاست خارجی‌اش باشد.
در ادامه مروری خواهیم داشت بر ارتباط ایران با برخی از کشورهای هدف در ساخت سیاست خارجی، و مقایسه رابطهٔ این کشورها با ایران و امریکا. در‌حالی‌که ایران دیدارهای سیاسی با مقامات ترکیه را در دستور کار خود قرار داده است، در بهار امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل صادرات ما به این کشور حدود ۲۵ درصد کاهش داشته است.[۱] همچنین حجم مبادلات تجاری ما با این کشور حدود ۴/۸ میلیارد دلار است، در حالی که حجم مبادلات این کشور با آمریکا سالانه ۲۴ میلیارد دلار است. امریکا و ترکیه در کشورهای یکدیگر ۳/۶ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم داشته‌اند.[۲]
در‌حالی‌که ملاقات‌های متعددی با مقامات هندی داشته‌ایم و طیف متنوعی از موضوعات را نیز به بحث گذاشته‌ایم، اما همچنان از اجرای توافق قبلی مبنی بر سرمایه‌گذاری در بندر چابهار و همچنین خرید نفت از سوی هند خبری نیست.[۳] از سوی دیگر رقم سرمایه‌گذاری مستقیم هند و آمریکا در کشورهای یکدیگر حدود۵/۵۵ میلیارد دلار در سال است.
در دیپلماسی خارجی خود روسیه را بسیار مورد توجه قرار می‌دهیم، اما خبرها حاکی از کناره‌گیری این کشور از سرمایه‌گذاری در راه‌آهن ایران است.[۴] در سوی دیگر این ماجرا، روسیه و آمریکا سالانه بالغ بر ۲۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم در کشورهای یکدیگر داشته‌اند.
وضعیت رابطه با چین نیز بهتر از این نیست. ایران به‌نوعی چین را متحد خود تصور می‌کند، اما این کشور از توافقات قبلی از سرمایه‌گذاری در پارس جنوبی سر باز می‌زند[۵] در‌حالی‌که این کشور سومین مقصد کالاهای آمریکایی و در مقابل، آمریکا اولین مقصد کالاهای چینی است. حجم سرمایه‌گذاری مستقیم دو کشور نیز سالانه بالغ بر ۱۴۶ میلیارد دلار است.
اما دلیل این بی‌مهری‌ها از طرف این کشورهای به‌ظاهر دوست چیست؟ حقیقت این است که تا زمانی که ما امنیت ملی و توسعه اقتصادی را از یک جنس و در یک راستا ندانیم و این دو اصل حکمرانی را بر یک ریل واحد قرار ندهیم، در هاله‌ای از بحران‌ها، بنیه‌های عظیم انسانی و طبیعی خود را هدر خواهیم داد. فهم غیراقتصادی ما از نظام بین‌الملل باعث شده است که از قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی خواهش کنیم تا با ما درست رفتار کنند، به ما احترام بگذارند[۶]، و مثلاً نفت ما را بخرند، اما آنها حاضر نمی‌شوند اقتصاد خود (بخش بزرگ مرتبط با آمریکا) را قربانی کنند. در یک سال در طی ۳۵ ملاقات با مقامات اروپایی از آنها می‌خواهیم تا تعهدات خود را در برجام اجرا کنند، اما آنها در یک سال نه‌تنها واردات خود را از ایران ۹۳ درصد کاهش می‌دهند[۷] بلکه حاضر به راه‌اندازی اینستکس هم نمی‌شوند.[۸]
امروز ایران نیاز دارد تا از سیاست خارجی تدافعی، به سیاست خارجی اقتصادی تغییر مسیر دهد. فهمِ دقیقِ نظمِ بین‌المللی و سناریوهای محتمل در آیندۀ این نظم، محتوا و توازن تقابل – تعامل کشور را مشخص خواهد کرد. کانونِ این شناخت، اقتصاد جهانی است. باید به این آگاهی رسید که زیربنا در نظم بین‌المللی، اقتصاد است و نه سیاست. اگر در دکترینِ امنیت ملی کشور و حفظ هویت و حاکمیتِ ملی ایران برای نیم‌قرن آینده، شناختی از اقتصاد بین‌الملل وجود نداشته باشد و تولید دائمی ثروت در نظر گرفته نشود،[۹] توفیقی از دیدارهای متعدد حاصل نمی‌شود. جای بسی تفکر است که در نظام بین‌الملل کنونی، کشوری ۱۳۰ دیدار با سران کشورهای دیگر داشته باشد، اما همچنان رشد اقتصادی منفی داشته و از لحاظ شاخص محیط سرمایه‌گذاری[۱۰] در در بین ۱۶۷ کشور، رتبهٔ نازل ۱۲۶ام را دارد.
در پایان ذکر این نکته خالی از لطف نیست که سیاست خارجی کشورها متأثر و نشئت‌گرفته از حاکمیت داخلی کشورهاست. به‌عبارت دیگر تا زمانی که درون یک کشور تصمیمی برای حل بحران‌هاگرفته نشود، تحول چندانی در سیاست خارجی اتفاق نمی‌افتد. امید به آنکه در سال جدید زمینه‌های پارادیم شیف – افق‌گشایی[۱۱] – در کشور فراهم آید و در سیاست خارجی نیز طرحی نو درانداخته شود. //
ویراستار ادبی متن: دکتر عباد تیموری
طراح پوستر: مریم نصر اصفهانی
پانویس‌ها
[۱]. http://www.tccim.ir/Images/Docs/950_1.pdf
[۲]. جمع آوری داده‌های حجم روابط تجاری و سرمایه گذاری مستقیم آمریکا و سایر کشورها برگرفته از سایت زیر است:
[۳]. http://www.setaresobh.ir/fa/news/detail/20825
[۴]. https://www.radiofarda.com/a/30454668.html
[۵]. https://www.dw.com/fa-ir/a-50718162
[۶]. https://sariolghalam.com/2017/03/01/
[۷]. http://www.tccim.ir/Images/Docs/950_1.pdf
[۸]. https://www.dw.com/fa-ir/a-52352574
[۹]. https://sariolghalam.com/2019/07/21/endgame-
[۱۰]. https://www.prosperity.com/rankings
[۱۱]. برای آشنایی با این مفهوم مراجعه شود به:
نویسنده مطلب:
انوش نخود‌بریز
فارغ التحصیل کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه اصفهان.
مطالعه در حوزه جامعه‌شناسی سیاسی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران
دیدگاهتان را بنویسید