توسعه از دیدگاه نیل اسملسر
پنجمین جلسه ارائه مقالات عمومی در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۹۷ با ارائه نظریه پرداز توسعه، نیل اسملسر انجام گرفت. در این نشست خانم دکتر الهه شعبانی به صورت آنلاین از هند، نیل اسملسر نظریه پرداز توسعه و جنبش را معرفی کردند. نیل اسملسر در حلقه نظریه‌پردازان نوسازی اجتماعی قرار می‌گیرد. این مکتب در کنار مکاتب وابستگی و نظام جهانی سه مکتب عمده در مطالعات توسعه محسوب می‌شوند. وی همچنین از نظریه پردازان شاخه “جامعه شناسی اقتصادی” است، شاخه‌ای از علوم اجتماعی که با استفاده از رویکردهای نظری جامعه شناسی درصدد تبیین رفتارهای اقتصادی است. نظریه تمایز ساختاری او، شباهت‌های بسیاری با نظام‌های اجتماعی پارسونز دارد.
می‌توان گفت در طرح نظریه تمایز ساختاری اسملسر در قالب مکتب نوسازی در توسعه رویکرد کارکردگرایی را در پیش می‌گیرد. وی ۵ مرحله روند نوسازی را که منجر به تمایزیابی می‌شود، بر می‌شمرد: ۱- نارضایتی ناشی از عدم کامیابی، ۲- فعال شدن مکانیسم کنترل، ۳- ظهور ایده های جدید کنش، ۴- عملی شدن ایده‌ها و ۵- ایجاد نهادهای جدید. این تمایز یابی و تخصصی شدن نقش ها، در حالت ایده ال ادغام و انسجام و در غیر این صورت ستیز ارزش ها و توسعه نامتوازن را به دنبال خواهد داشت. اسملسر در ادامه نظریه تمایز ساختاری خود، به تبیین شکلگیری رفتار جمعی در قالب جنبش‌های اجتماعی و انقلاب می‌پردازد. به زعم او جنبش‌های اجتماعی بیش از هر چیز محصول تغییرات سریع اجتماعی هستند.
اسملسر معتقد است رفتار جمعی وقتی شکل می‌گیرد که عده قابل توجهی از افراد اعتقاد داشته باشند که باید رفتارهای اجتماعی شان را تغییر بدهند. او رفتارهایی که طیف وسیعی از کنش‌ها را شامل می‌شوند در پنج دسته قرار می‌دهد:
۱-دسته اول در برگیرنده پاسخ‌های هراس ناک و هراس برانگیز به تحولات اجتماعی می‌شود.
۲-دسته دوم در برگیرنده رفتارهای جنون آمیز، شکلگیری چرخه‌های مد و فشن، رونق اقتصادی و احیای مذهبی می‌شود.
۳-در دسته سوم رفتارهای جمعی ناشی از دشمنی اجتماعی جای می‌گیرد.
۴-در دسته چهارم جنبش‌های هنجار محور مانند جنبش‌های اصلاح اجتماعی شکل می‌گیرند.
۵-و در دسته پنجم جنبش‌های ارزش محور مانند شکلگیری فرقه های مذهبی جدید، جنبش‌های ملی گرایانه، انقلاب‌های سیاسی و مذهبی قرار می‌گیرند.
اسملسر نظریه شرایط پیدایش جنبش‌های اجتماعی را در شش مرحله زیر تبیین می‌کند. به زعم او هر مرحله شرط وقوع مرحله بعد از خود می‌باشد و معمولا به تنهایی نمی‌تواند عامل جنبش شود. این شش مرحله عبارتند از: هدایت کننده ساختاری، فشار ساختاری، گسترش باورهای تعمیم یافته، عوامل شتاب دهنده، رهبری کاریزماتیک، کنترل اجتماعی سرکوب. اسملسر برای توضیح شرایط ایجاد کننده رفتار جمعی از ایده ارزش افزوده در اقتصاد بهره می‌گیرد. با این ایده، همانطور که در اقتصاد و در فرایند تولید کالا در هر مرحله تولید و مونتاژ، بر ارزش ماده خام اولیه افزوده می‌شود و هر مرحله تنها به شرط وجود مرحله قبل اتفاق می‌افتد؛ در بروز رفتار جمعی نیز، وقوع هر مرحله وابسته به وجود مراحل پیشین است، ضمن اینکه با پیش رفتن مراحل امکان بازگشت و صرف‌نظر کردن از وقوع رفتار جمعی مشکلتر می‌شود.
در ادامه این جلسه انقلاب ایران و اوضاعی کنونی ایران با استفاده از نظریه اسملسر مورد بررسی قرار گرفت. آقای دکتر رنانی از دو حامی حکومت‌های ایران یعنی خوانین و روحانیون نام بردند و ادامه دادند که تلاش های رضا شاه باعث شد نقش این دو کمرنگ شود و بعدها محمد رضا شاه با اصلاحات ارضی اش پشتوانه دوم یعنی خوانین را از دست داد. یعنی به نوعی نقطه شروع هدایت ساختاری، خود شاه بوده است.
درباره بخش هدایت ساختاری خانم دکتر شعبانی عنوان کردند که این بخش از نظر اسملسر چیزی است که به لحاظ ساختاری در جامعه ای وجود دارد و این می‌تواند از جامعه‌ای به جامعه دیگر متفاوت باشد، مثلا فقدان آزادی بیان یا تقویت جامعه مدنی هر کدام می‌توانند در جوامع مختلف هدایت کننده ساختاری باشند. در بخش تطابق فشار ساختاری اسملسر و موضوع ایران از جنگ، نوسانات بازار و منازعات داخلی نام برده شد که هر کدام به نوعی در ایجاد شکاف بین طبقات اجتماعی دخیل بوده است. در بخش عوامل شتاب دهنده ازحوادث سال ۵۶ همچون کشته شدگان تظاهرات، چهلم شهدای قم و تلاش‌های شریعتی و همچنین مقالات علیه امام خمینی، مصادیقی آورده شد. ظهور امام خمینی به عنوان رهبر کاریزماتیک و ضعیف شدن ساواک به عنوان دستگاه کنترل سرکوب از موارد دیگری بود که در بررسی دستگاه اسملسر و انقلاب ایران مورد گفتگو قرار گرفت. همچنین در ادامه، در بررسی وضعیت فعلی ایران، به نقش شبکه های اجتماعی برای ایجاد احساس مشترک بین افراد جامعه اشاره شد، که می توانند به عنوان هدایت کننده ساختاری در فرایندی جدید درباره ایران موثر باشند.
ویدئوی چکیده مباحث مطرح شده در جلسه و همچنین فایل صوتی نشست در ادامه ارائه می‌شود:
منابع
اسملسر، نیل جی (۱۳۸۰) تئوری رفتار جمعی، ترجمه عماد افروغ و رضا دژاکام، انتشارات دواوین، تهران.
ستوده، هدایت ا… (۱۳۷۸) روانشناسی اجتماعی، انتشارات آوای نور، تهران.
سو، آلوین. ی (۱۳۹۴) تغییرات اجتماعی و توسعه مروری بر نظریات نوسازی، وابستگی و نظام جهانی، ترجمه محمود حبیبی، نشر پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران.
سینا، خسرو و حمیدرضا افشار (۱۳۹۴) کارکرد نظریه های جامعه شناسی در تحلیل فیلم، مطالعه موردی تحلیل فیلم لاک پشت ها هم پرواز می‌کنند، جامعه پژوهشی فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۶ (۳) ۹۰-۷۱.
مرادی، علیمراد و صدیقه افروز (۱۳۹۲) نقش عوامل جمعیتی و اقتصادی در ایجاد رفتار جمعی جوانان مورد مطالعه شهر بوشهر، فصلنامه مطالعات جامعه شناختی جوانان، ۳ (۹). ۱۵۴-۱۳۳.
Bernstein, Richard J (1976) The Restructuring of Social and Political Theory, University of Pennsylvania Press
Jeffee, David (1990) Levels of Socio-Economic Development Theory, Westport, Conn.
Smelser J. Neil (1962) theory of collective behavior, the international library of sociology, digital printing 2007.
Smelser J. Neil (1959) Social change in the industrial revolution: an application of theory to the British cotton industry, Routledge.
دیدگاهتان را بنویسید