آیا مهاجرت میتواند ابزاری برای توسعه جهانی باشد؟
(خلاصه ای از گزارش جهانی مهاجرت)
نویسنده: دکتر زهره رضاپور (پژوهشگر پویش فکری توسعه)
اخیرا بانک جهانی گزارشی درباره مهاجرت ارائه کرده است. این گزارش تحلیل جامعی از مهاجرت بین المللی را ارائه میکند و نشان میدهد پتانسیل مهاجرت برای تقویت رشد و رفاه جهانی چه میزان است.
تغییرات جمعیتی سریع، مهاجرت را برای کشورهایی با سطوح درآمدی مختلف ضروری کرده است. از طرفی، کشورهای با درآمد بالا به سرعت در حال پیر شدن هستند. کشورهای با درآمد متوسط نیز تقریبا همین شرایط را دارند و قبل از این که ثروتمند شوند، پیر شده اند. از سوی دیگر، جمعیت کشورهای کم درآمد در حال رشد است. اما جوانان در این کشورها بدون مهارتهای مورد نیاز در بازار کار جهانی، وارد بازار کار میشوند. این روندها باعث رقابت جهانی برای کارگران خواهد شد.
در این گزارش، بر افرادی تمرکز شده است که در کشوری خارج از کشور مادری خود زندگی میکنند، خواه آنها که در جستجوی فرصتهای اقتصادی بهتر نقل مکان کرده اند، خواه کسانی که به دلیل درگیری یا آزار و اذیت آواره شده اند و مجبور به نقل مکان شده اند. نکته مهم این است که در این گزارش مهاجران دارای تابعیت در نظر گرفته نمیشوند یعنی اگر کسی سالها پیش مهاجرت کرده و تابعیت کشور مقصد را گرفته است، دیگر جزو آمارهای این گزارش حساب نمی‌شود. با این اوصاف تقریباً ۱۸۴ میلیون مهاجر در سراسر جهان وجود دارند که ۳۷ میلیون نفر آنها پناهنده هستند و حدود ۲.۳ درصد از جمعیت جهان را تشکیل میدهند. آنها در کشورهایی در همه گروههای درآمدی زندگی میکنند.
- مهاجرت در کشورهای با درآمد کم و متوسط: حدود ۷۹ میلیون مهاجر و پناهنده در این کشورها زندگی میکنند، برخی به دلیل فرصتهای شغلی، خانوادگی یا دلایل دیگر و تحت شرایط مختلف (حتی به صورت غیرقانونی) نقل مکان کرده اند که حدود ۲۷ میلیون نفر آنها پناهنده هستند. اگرچه مهاجران بخش نسبتاً کمی از جمعیت را در اکثر کشورهای با درآمد کم و متوسط تشکیل میدهند، استثناهایی مانند کلمبیا، ساحل عاج، جیبوتی، گابن، اردن و لبنان وجود دارد. این کشورها به دلیل وضعیت ویژه‌ای که در همسایگان آنها بوده است، مقصد مهاجرت شدهاند و سهم بالایی از جمعیت را مهاجران تشکیل داده‌اند.
- کشورهای OECD با درآمد بالا: حدود ۷۴ میلیون مهاجر و پناهنده در این کشورها زندگی میکنند که شامل کارگران با مهارت بالا و پایین، مهاجران دارای ویزای دانشجویی و همچنین مهاجران غیرقانونی میشود. پیوستن خانواده و همسر، والدین، یا فرزندان سهم بزرگی از مهاجران قانونی (حدود ۳۵ درصد در اتحادیه اروپا) را تشکیل میدهد. در میان این مهاجران افرادی هستند که از حقوق اقامتی ویژه‌ای برخوردار هستند مانند ۱۱ میلیون شهروند کشورهای اتحادیه اروپا که به یکی دیگر از کشورهای اتحادیه اروپا مهاجرت کردهاند و ۱۳.۶ میلیون نفر هم دارنده گرین کارت ایالات متحده هستند که این مهاجرین کمی متفاوت با بقیه مهاجران هستند. همچنین در میان آنها حدود ۱۰ میلیون پناهنده هستند که از حمایت بین المللی برخوردارند. برخی از مهاجران به طور موقت به کشورهای اتحادیه اروپا نقل مکان میکنند، در حالی که برخی دیگر قصد دارند در آنجا ساکن شوند. بسیاری از این مهاجرین در نهایت تابعیت میگیرند و در حال حاضر حدود ۶۲ میلیون شهروند تابعیت گرفته در سراسر کشورهای با درآمد بالای اتحادیه اروپا پراکنده شدهاند و بنابر این در این گزارش دیگر به عنوان مهاجر در نظر گرفته نمیشوند.
- کشورهای شورای همکاری خلیج فارس: از حدود ۳۱ میلیون مهاجری که در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس زندگی میکنند، تقریباً همگی دارای وضعیت موقت هستند و معمولاً دارای ویزای کاری چند ساله قابل تمدید میباشند. در بین آنها هم افراد با مهارت بالا وجود دارد و هم با مهارت پایین. فقط مهاجران با مهارت بالا میتوانند با خانواده خود همراه شوند. کشورهای شورای همکاری خلیج فارس میزبان تعداد زیادی پناهنده نیستند. به طور کلی میتوان گفت مهاجران حدود نیمی از جمعیت کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را تشکیل میدهند (به غیر از عربستان سعودی).
هیچ تمایز دقیقی بین کشورهای مبدأ و کشورهای مقصد برای مهاجرت وجود ندارد. در واقع، اکثر کشورها هم مهاجر فرست هستند و هم مهاجر پذیرند. به عنوان مثال، انگلستان محل زندگی حدود ۳.۵ میلیون مهاجر است، اما منشا ۴.۷ میلیون مهاجر نیز میباشد. در سطح پایین‌تری از درآمد، نیجریه تقریباً ۱.۳ میلیون مهاجر را در خود جای داده است و منشأ ۱.۷ میلیون مهاجر است. ترکیه مهاجران اقتصادی زیادی در اروپا دارد، اما همچنین میزبان ۳.۵ میلیون پناهنده سوری و بیش از ۲ میلیون مهاجر دیگر است. اما نکته مهم این است که همه کشورها نیازمند ترکیبی از سیاستهای مهاجرتی هستند تا به بهترین نحو بتواند به وضعیت افرادی که وارد میشوند و کسانی که خارج میشوند رسیدگی کند. به محض ایجاد ابهام در سیاستهای مهاجرتی کشورها نتایج نگران کننده‌ای حاصل خواهد شد که نمونه آن را میتوان در مورد مهاجرین افغانستانی در ایران مشاهده کرد.
به طور میانگین نزدیک به ۴۰ درصد از کل مهاجران در نهایت به کشور خود باز می‌گردند. این آمار البته برای کشورهای مختلف متفاوت است. این آمار برای اروپای غربی، کانادا و استرالیا به ۵۰ درصد هم می‌رسد.
پناهندگی
تعداد پناهندگان در دهه گذشته بیش از دو برابر افزایش داشته است! تا اواسط سال ۲۰۲۲، حدود ۳۷.۸ میلیون پناهنده در سراسر جهان وجود داشته: ۲۶.۷ میلیون پناهنده تحت پوشش کمیسیون عالی پناهندگان سازمان ملل متحد هستند؛ ۵.۸ میلیون پناهنده فلسطینی تحت پوشش آژانس امداد و کار سازمان ملل متحد هستند و ۵.۳ میلیون نفر دیگر هم وجود دارند که نیاز به حمایت بین المللی دارند. ۴.۹ میلیون نفر در دنیا دیگر درخواست پناهندگی کردهاند و در انتظار تصمیم‌گیری در مورد اعطای وضعیت پناهندگی هستند. اما تعداد آنها تا فوریه ۲۰۲۳ افزایش یافته است و ۸ میلیون اوکراینی به این تعداد درخواست کنندگان پناهندگی افزوده شده است.
تا پایان سال ۲۰۲۲، ۱۲ کشور برتر میزبان پناهندگان از نظر تعداد پناهجویان شامل ترکیه، کلمبیا، آلمان، پاکستان، اوگاندا، روسیه، لهستان، سودان، بنگلادش، اتیوپی، ایران و لبنان بودند. در حال حاضر اکثر پناهندگان در تعداد کمی از کشورها (معمولاً کشورهای با درآمد پایین و متوسط هم مرز با کشورهای مبدا) میزبانی میشوند. تا اواسط سال ۲۰۲۲، حدود ۵۲ درصد از پناهندگان جهان و سایر افرادی که نیاز به حمایت بین المللی داشتند در کشورهای با درآمد متوسط و ۲۲ درصد در کشورهای کم درآمد پذیرفته شده بودند. در بحران‌ها و دوره‌هایی که برخی کشورها با مشکلات داخلی و امنیتی مواجه میشوند، برخی از کشورهای همسایه برای مدت طولانی میزبان پناهندگان میشوند (مثلا ایران و پاکستان بیش از چهار دهه است که میزبان پناهندگان افغان هستند).
سیاستگذاری
این گزارش اصلا به بحثهای ایدئولوژیک و ارزشی در مورد مهاجرت نپرداخته و نمی‌گوید مهاجرت خوب است یا بد، بلکه بیشتر تلاش میکند تا به این سوال پاسخ دهد که چگونه مهاجرت میتواند به توسعه جهانی کمک کند؟ پاسخ به این سوال، مستلزم شناخت مزایای بالقوه و چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و انسانی است که هنگام عبور افراد از مرزها پدید می‌آید. مهاجرت در سطح جهانی به طور ذاتی نه خوب است و نه بد. مهاجرت، پدیده ضروری و پیچیده ایست که نیاز به مدیریت بهتر دارد. مهاجرت هر زمان و هر کجا که به خوبی مدیریت شود، میتواند نیروی قدرتمندی برای رفاه با مزایایی برای همه (مهاجران، پناهندگان و کسانی که عقب ماندهاند و همچنین جوامع مبدأ و مقصد) باشد.
از این رو، گزارش مهاجرت سعی میکند سیاست هایی را پیشنهاد دهد تا مهاجران بهتر بتوانند نیازهای خود را با کشور مقصد تطبیق دهند. این تطابق، میزان منفعت خود مهاجران، کشورهای مبدأ و کشورهای مقصد را از مهاجرت تعیین میکند. برخی اوقات انگیزه مهاجرت میتواند تعهداتی را برای کشور مقصد ایجاد کند. مثلا افرادی که به دلیل «ترس موجه» از آسیب یا آزار و اذیت در کشور خود نقل مکان میکنند، مستحق حمایت بین‌المللی هستند. در نتیجه تطبیق و انگیزه دو عامل اصلی هستند که باید در نظر گرفته شود تا سیاستگذاران بتوانند مهاجرت را مدیریت کنند و از آن بیشترین منفعت را کسب کنند. هنگامی که مهاجران بهتر با شرایط کشور مقصد تسبیق پیدا کنند، دستاوردهای بیشتری برای خودشان و برای کشورهای مبدأ و مقصد ایجاد میکنند. هدف سیاستگذاری مهاجرت باید حداکثر کردن منفعت برای همه باشد. اما زمانی که این تطبیق ضعیف میشود، هزینههای زیادی برای پناهندگان ایجاد میشود و سالها درگیر تطبیق یافتند با محیط خواهند بود و نمی‌توانند به بهره‌وری برسند. پس هدف سیاستگذاری باید کاهش هزینههای میزبانی با حفظ استانداردهای کافی برای مهاجران باشد.
این گزارش پیشنهاد میکند که کشورهای مبدأ باید به طور فعالانه مهاجرت را مدیریت کنند. ۱- آنها باید ایجاد انگیزه ماندن نیروی کار را به بخشی از استراتژی توسعه خود تبدیل کنند. ۲- از سوی دیگر باید هزینههای مهاجرت را کاهش دهند، ۳- انتقال دانش را از جوامع دیگر تسهیل کنند، ۴- مهارتهای نیروی کار خود را ارتقاء دهند، ۵- اثرات نامطلوب “فرار مغزها” را با تربیت نیروی جایگزین کاهش دهند، ۶- از اتباع خود در خارج از کشور محافظت و پس از بازگشت از آنها حمایت کنند. این سیاست‌ها میتواند منافع مهاجرین، کشورهای مبدأ و مقصد را به طور کل حداکثر کند. شما میتوانید با مرور این گزارش بین سیاست‌هایی که ایران به عنوان کشور مبدأ مهاجرت در پیش گرفته با پیشنهادات بانک جهانی مقایسه کنید. کشورهای مبدأ با سیاستگذاری درست میتوانند منافع زیادی از مهاجرت ببرند و کمترین آن انتقال دانش و انتقال منافع مالی حاصل از فعالیت به کشور مبدأ است. کشور چین توانسته با مدیریت نسبتا مناسب، تسهیل مهاجرت و فراهم سازی شرایط کاری، تعداد بسیار زیادی مهاجر تحصیلی به سایر کشورها داشته باشد و همچنین توانسته بخش بزرگی از مهاجرین تحصیلی خود که برای از اروپا و آمریکا به چین بازگرداند و همین امر باعث ماندگار چین در عرصه تکنولوژی و تداوم رقابتش با آمریکا و توسعه بیشتر این کشور شده است.
از سوی دیگر این گزارش پیشنهاد میدهد کشورهای مقصد نیز مهاجرت را به صورت استراتژیک مدیریت کنند. ۱- آنها باید فضای «تطبیق آسان» را برای مهاجرت ایجاد کنند، ۲- شرایط برآوردن نیازهای کاری آنها را فراهم کنند، ۳- به تأثیرات اجتماعی که باعث ایجاد نگرانی در بین شهروندان خود میشود، رسیدگی میکنند، ۴- ورود مهاجران را تسهیل کنند. ۵- باید اجازه بدهند پناهندگان جابجا شوند، شغل پیدا کنند و به خدمات ملی دسترسی داشته باشند.
ایران به عنوان کشوری که هم جزو مهاجر پذیرترین کشورها و هم جزو مهاجر فرست‌ترین کشورهاست، باید سیاستهای پیشنهادی بانک جهانی را در نظر بگیرد تا بتواند منفعت مهاجرین و هم منفعت خود را حداکثر کند و با روند‌های فعلی برخورد با مهاجرین ورودی و خروجی هم منافع خود را محدود کرده و هم شرایط را برای مهاجرین سخت‌تر کرده و هم روند مهاجرت از ایران را تشدید میکند. در هر حال برای کشور ما ایران که از یک سو سالهاست میزبان تعداد زیادی پناهنده از افغانستان است و از سوی دیگر، موج مهاجرت به خارج نیز روز افزون است، توجه به این قبیل گزارشها میتواند رهنمود خوبی برای سیاستگذاری باشد.
برای دریافت فایل پی دی اف متن کامل گزارش بانک جهانی دریاره مهاجرت کلیک کنید.
دیدگاهتان را بنویسید