آخرین مطالب

حریر رحیمی
پژوهشگر پویش فکری توسعه 

شاخص صلح جهانی (Global Peace Index)، که توسط موسسه اقتصاد و صلح طراحی شده است، برای ارزیابی و رتبه‌بندی میزان صلح در کشورهای مختلف جهان به‌کار می‌رود. این شاخص از سال ۲۰۰۷ هرساله منتشر می‌شود و شامل مجموعه‌ای از شاخص‌های مربوط به صلح داخلی و خارجی برای ارزیابی وضعیت صلح در هر کشور است. 

درحوزه بین‌الملل، اکثر شاخص‌ها اندازه‌گیری می‌کنند که یک کشور تا چه حد در جنگ‌ها و مناقشات نظامی شرکت کرده و تا چه اندازه برای ایجاد صلح و امنیت مردم آسیب‌دیده تلاش می‌کند. میزان مشارکت مالی در تلاش‌های بین‌المللی برای حفظ صلح و امنیت و نیز نسبت هزینه‌های نظامی به تولید ناخالص داخلی، معیاری برای سنجش صلح‌طلبی یا نظامی‌گری کشورها محسوب می‌شود.  

آخرین نسخه این شاخص در سال ۲۰۲۴ منتشر شده است (یک ماه پیش) و درحقیقت گزارشی از روند صلح و خشونت در این سال می‌باشد. این نسخه ۱۶۳ کشور را مورد مطالعه قرار می‌دهد که کشورهایی که در این فهرست قرار دارند ۹۹.۷ درصد جمعیت کل جهان را نمایندگی می‌کنند. طبق گزارش سال ۲۰۲۴ شاخص صلح جهانی،  در طی دو دهه گذشته، بیشتر شاخص‌های صلح، بهبود نیافته و به نوسانات منفی دچار شده‌اند. تنش‌های قدیمی و جدید و افزایش تقابلات سیاسی و فرهنگی، دلایل اصلی این امر هستند. کشورهای صلح‌آمیز ارزش اقتصادی بیشتری تولید می‌کنند و از رشد درآمد بیشتر، ارزهای قوی‌تر و سرمایه‌گذاری خارجی بیشتری بهره‌مند می‌شوند. برای تعیین امتیاز کشورها از ۲۳ معیار کمی و کیفی استفاده می‌شود که آمارها در سال جاری نشان می‌دهد، ۶۵ کشور بهبود و ۹۷ کشور افت را درشاخص صلح خود تجربه کردند؛ بیشتر از هر سالی از زمان شروع شاخص صلح جهانی.  

به گفته محققان موسسه اقتصاد و صلح (IEP)، در مجموع، سطح صلح جهانی در سال جاری ۰.۵۶ درصد کاهش یافته است. گرچه این رقم ممکن است زیاد به نظر نرسد، اما لازم به ذکر است که این دوازدهمین بار متوالی است که میانگین کاهش یافته و این کاهش برای کل مدت زمان راه‌اندازی شاخص، ۴.۵ درصد می‌باشد. در همین حال، تعداد پناهندگان و آوارگان داخلی به ۹۵ میلیون نفر افزایش یافته است و در ۱۶ کشور، حداقل ۵ درصد از جمعیت، یا پناهنده و یا آواره داخلی هستند. 

بی‌ثباتی سیاسی و درگیری‌های داخلی حل نشده از جمله عوامل اصلی تضعیف صلح جهانی می‌باشند. افغانستان برای شش سال متوالی به عنوان کم صلح‌ترین کشورهای جهان دسته‌بندی شده است، اما درگزارش امسال کشورهای سودان جنوبی، سودان و یمن حتی از افغانستان هم پایین‌تر قرار گرفته‌اند. اوکراین که در سال گذشته  بزرگترین تضعیف را با افت ۱۴ جایگاهی در رتبه‌بندی ثبت کرد و  به رده ۱۵۷ رسید،  بعد از آن ۲ جایگاه دیگر نیز  افت کرده و به جایگاه ۱۵۹ رسیده است. فلسطین، اکوادور، گابن و هائیتی نیز دیگر کشورهایی بودند که کاهش شدیدی را تجربه کردند. 

در مجموع، در سال گذشته شاهد ۱۶۲۰۰۰ مرگ و میر ناشی از درگیری بوده‌ایم که دومین حجم بالاترین تلفات در سه دهه اخیر بوده است. جنگ‌های اوکراین و غزه مسئول نزدیک به ۷۵ درصد از این تلفات بوده به گونه‌ای که، اوکراین به تنهایی بیش از نیمی از این تلفات را به خود اختصاص داده است (۸۳۰۰۰ کشته). در حالی که غزه تا آوریل ۲۰۲۴ حداقل ۳۳۰۰۰ کشته داشته است. روند نگران‌کننده دیگر این است که  این منازعات در حال درگیرکردن کشورهای بیشتری می‌باشند:  به‌طوری که ۹۲ کشور اکنون به شکلی درگیر تنش‌های خارجی هستند که این رقم در سال ۲۰۰۸ تنها ۳۳ کشور بوده است. 

در حال حاضر منطقه خاورمیانه وآفریقای شمالی (MENA) با حضور چهار کشور پر نزاع دنیا، به عنوان منطقه‌ای با کمترین درجه صلح‌آمیزی شناخته می‌شوند. بیشترین کاهش درجه صلح‌آمیزی در منطقه به دلیل حمله حماس به اسرائیل در تاریخ ۷  اکتبر و عملیات نظامی انتقام‌جویانه اسرائیل در قطاع غزه رخ داد؛ که امتیاز اسرائیل در زمینه «تداوم مناقشه» بیش از ۳۱ درصد افت کرده است، که افت قابل توجه‌ای در شاخص‌های مرگ ومیر ناشی از مناقشات خارجی، داخلی و روابط با کشورهای همسایه را نشان می‌دهد. همچنین این درگیری کل منطقه خاورمیانه را در بحران فرو انداخته است و کشورهایی چون سوریه، ایران، لبنان و یمن را نیز درگیر کرده است.    

در مقابل، اروپای غربی همچنان به‌عنوان صلح‌آمیزترین منطقه جهان که هفت کشور که در بین ۱۰ کشور برتر درآن قرار دارند را شامل می‌شود. قدرت اروپا ناشی از تضاد داخلی و ناپایداری سیاسی نسبتا پایین و توسعه اقتصادی–اجتماعی بالای آن است، که با تلاش های طولانی مدت جهت ایجاد جوامع صلح آمیز داخلی تقویت شده است. با این حال، سال گذشته، این قاره بیشترین افزایش سالانه خود را در هزینه‌های نظامی از زمان آغاز این شاخص به ثبت رساند. پس از غرب اروپا، آسیا و اقیانوسیه دومین منطقه صلح آمیز است که امتیاز کلی آن ۰.۱ درصد بدتر شده است. 

در جدول وضعیت شاخص جهانی سال ۲۰۲۴، کشور ایسلند بدون ارتش، نیروی دریایی یا نیروی هوایی دائمی و کمترین جمعیت در بین سایر کشورها، بار دیگر به عنوان امن‌ترین کشور جهان معرفی شده است که از سال ۲۰۰۸ میلادی تاکنون این جایگاه را در اختیار دارد. ایسلند همچنین از نرخ کم سابقه جرم و جنایت (تا حدی که پلیس به طور کلی سلاح گرم حمل نمی‌کند)، همراه بوده و از نظر سیستم آموزشی و رفاهی، شغل و درآمد در بین بهترین کشورها قرار دارد. پس از آن کشورهای ایرلند، استرالیا و نیوزلند در رتبه‌های دوم، سوم و چهارم جهانی جای گرفته‌اند. 

در حالی که گزارش شاخص صلح جهانی یک جهان فزاینده خشونت‌آمیز را نشان می‌دهد، کشور سنگاپور در این شاخص پیشرفت چشمگیری داشته است. به گونه‌ای که در سال ۲۰۰۸  رتبه ۲۲ را از آن خود کرده بود اما  اکنون به عنوان پنجمین کشور در میان ده کشور برتر قرار گرفته است.  

سوئیس کشوری با درجه بسیار بالای امنیت در جامعه، ثبات سیاسی برتر و دارای کم‌ترین برخورد با نزاعات بین‌المللی است. با این حال، درجه نسبتا زیادی از  نظامی‌سازی (مجموع پرسنل ارتش فعال و ذخیره تقریباً ۱۴۷۰۰۰ نفر از جمعیت حدود ۸.۹ میلیون نفر است) این کشور را از صعود به ۵ کشور برتر باز می‌دارد. با این وجود، بر اساس بسیاری از معیارها، سوئیس یک کشور مرفه است که در آن تنوع زبانی و مذهبی مورد استقبال قرار گرفته است. همچنین این کشور بیشتر از میانگین کشورهای OECD، از لحاظ درآمد، سلامت و آموزش و کیفیت محیطی جای می‌گیرد. 

رتبه هفتم شاخص صلح جهانی در سال ۲۰۲۴ به کشور پرتغال که از نظر مسکن، تعادل بین کار و زندگی، امنیت شخصی و کیفیت محیطی بالاتر از میانگین کشورهای صنعتی قرار دارد و به دلیل کیفیت کلی زندگی، یکی از مقاصد برتر مهاجران محسوب می شود، تعلق می‌گیرد. این کشور توانسته است از رتبه هجدهم خود در سال ۲۰۱۴ به ۱۰ کشور برتر جهان صعود کند. بعد از آن کشورهایی چون دانمارک که به عنوان کشوری امن برای سفر و زندگی و دارای درجه بالایی از ثبات سیاسی، آزادی مطبوعات و احترام به حقوق بشرمعرفی و اغلب به عنوان یکی از شادترین کشورهای جهان رتبه بندی می شود، اسلوونی و مالزی به ترتیب در جایگاه هشتم، نهم و دهم قرار گرفته‌اند. مالزی به عنوان سومین کشوری در منطقه آسیا و اقیانوسیه از نظر صلح آمیز بودن رتبه‌بندی شده است و در حوزه نظامی‌سازی به رتبه سوم دست یافته است. به شکل قابل توجهی، این کشور حدودا ۳۳ میلیون نفری نسبت به سال گذشته ۹ پله صعود کرده و برای اولین بار وارد ۱۰ رتبه برتر شده است. در این کشور نرخ جرم و جنایت در مقایسه با سایر کشورهای منطقه پایین بوده و اقتصاد کارای آن به کاهش فقر و نابرابری کمک می‌کند. علاوه بر این، کشور مالزی از زمان به دست آوردن استقلال در سال ۱۹۵۷، از حکومت نسبتاً پایداری برخوردار بوده و محیط اجتماعی و سیاسی هماهنگ تری را ایجاد کرده است. 

بهترین و بدترین کشورها در شاخص صلح جهانی 

وضعیت کشور ایران در شاخص صلح جهانی 

در جدیدترین گزارش شاخص صلح در سال ۲۰۲۴، ایران با جهشی ۱۴ پله‌ای با نمره ۲.۶۸ در رده ۱۳۳ صلح‌‌آمیزترین کشورهای جهان در میان ۱۶۳ کشور قرارگرفته است، که رتبه خوبی برای جذب سرمایه‌گذاری و ترغیب گردشگران به حساب نمی‌آید. کشور ایران در سال ۲۰۲۳ به طور مشترک با ترکیه  با نمره ۲.۸ در جایگاه ۱۴۷ قرار گرفته بود. این روند نشان می‌دهد که در سال گذشته در مجموع وضعیت و رتبه صلح ایران بهتر شده و توانسته است کمی از تنش‌های داخلی و مرکزیت در تنش‌های خارجی بیرون بیاید و آنها را کمتر کند. البته ممکن است بودجه نظامی هم کاهش یافته باشد. در کل  شاخص صلح شامل موارد زیر است. 

• درگیری‌های داخلی و خارجی: تعداد و شدت درگیری‌های داخلی و نقش آن کشور در درگیری‌های خارجی  

• نظامی‌گری: میزان هزینه‌های نظامی به نسبت تولید ناخالص داخلی (GDP) و تعداد نیروهای مسلح فعال در کشور  

• ایمنی و امنیت جامعه: این بخش شامل ارزیابی‌هایی از میزان جرائم خشونت‌آمیز، تعداد زندانیان، تاثیر تروریسم و احتمال وقوع تظاهرات خشونت‌آمیز است. 

• روابط با کشورهای همسایه: وضعیت روابط دیپلماتیک و تنش‌های مرزی با کشورهای همسایه 

در گزارش رتبه‌بندی شاخص صلح جهانی، ایران به دلیل وجود تنش‌های داخلی و خارجی، هزینه‌های نظامی بالا و بی‌ثباتی سیاسی، با اینکه در مجموع در رتبه پایینی قرار می‌گیرد اما مسیر بهبود را شروع کرده است. امیدواریم که مسیر بهبود صلح را ادامه دهد و تنش‌های داخلی و خارجی را سامان ببخشد. 

منبع تصویر