فعالیت‌های هسته‌ای ایران و بحران انتخاب
نویسنده: احمد صبوری نژاد
دکتری مطالعات منطقه‌ای: گرایش امریکا از دانشگاه تهران
مقدمه
بعد از افشای فعالیت‌های هسته‌ای ایران توسط اعضای مجاهدین خلق[۱]، ایران برای شفاف‌سازی برنامه هسته‌ای خود زیر فشار و تحریم قدرت‌های بزرگ غربی قرار گرفت. در پاسخ به این فشار و تحریم، ایران بر صلح‌آمیز‌بودن برنامه تأکید داشت و برای اثبات آن در پی مذاکرات طولانی و در نهایت برجام، با شرط برداشتن تحریم‌ها به بازرسی‌های سرزمینی و برخی محدودیت‌ها در رابطه با غنی‌سازی تن داد. اما گویا این محدودیت‌ها کافی نبوده است و با تغییر دولت در آمریکا تحریم‌ها بازگشتند. این تحریم‌ها به‌وضوح ناکارآمدی ساختار اقتصادی ایران را آشکار و کشور تا مرز فروپاشی اقتصاد رسانده اند. حال از یک سو، بیست سال سرمایه‌گذاری مادی و معنوی در حوزه فعالیت‌های هسته‌ای و گره‌زدن آن با هویت استقلال‌طلبی ایرانیان، امکان کنار‌گذاشتن آن توسط سیستم را اگر نگوییم غیرممکن، بسیار سخت کرده است. از سوی دیگر، ادامهٔ حرکت در این مسیر نیز با مخاطره بالای ازهم‌پاشیدگی ساختار اقتصادی همراه است. این‌گونه به نظر می‌آید که گزینه‌های انتخابی برای ایران با گذشت زمان محدودتر می‌شود. در این میان برخی بر “سیاست صبر استراتژیک” تأکید دارند و مسیر فعلی را بهترین انتخاب می‌دانند. اما نظر به اینکه گذشت زمان در این بازی به ضرر ایران تمام می‌شود شاید بهترین گزینه “استراتژی بازی ترسوها”[۲] باشد.
حرکت در مسیر فعلی: صبر استراتژیک
منظور از مسیر فعلی همان تلاش برای اثبات صلح‌آمیز‌بودن برنامه هسته‌ای ایران است. از آنجایی‌که توقف برنامه هسته‌ای گزینه مطلوبی برای سیستم نیست، به اعتقاد برخی بهترین راه، صبر استراتژیک است. در این راستا ایران در تلاش است با کاهش تعهدات برجامی، سرمایه‌گذاری بیشتر با جلب مشارکت قدرت‌های بزرگی چون روسیه و چین جهت تأسیس نیروگاه‌های اتمی جدید، و وزن‌دهی بیشتر به طرف‌هایِ دیگرِ مذاکرات ازجمله اتحادیه اروپا، روسیه و چین؛ زمان بخرد و منتظر تغییر حکومت در آمریکا شود[۳]. سیاستی که به نظر می‌رسد چندان موفقیت‌آمیز نبوده و به‌نوعی اتلاف وقت و هزینه خواهد بود.
در حال حاضر به استناد شواهد عینی در بیشتر کشورهای پیشرفته شاهد کاهش استفاده از نیروگاه‌های هسته‌ای هستیم[۴]. بر‌اساس پژوهش‌های صورت گرفته انرژی هسته‌ای یک صنعت گران و خطرناک است. گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۸ میزان سرمایه‌گذاری در صنعت هسته‌ای، برای احداث چهار رآکتور جدید،۱۶ میلیارد دلار بوده است؛ این در حالی است که در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر بیش از ۲۷۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری شده است[۵]. کشور چین به‌تنهایی در این زمینه ۱۱۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری داشته است که چندین برابر میزان سرمایه‌گذاری این کشور در سال ۲۰۰۴ است[۶]. حادثه معروف چرنوبیل و نمونه جدیدتر آن در فوکوشیمای ژاپن نمونه و شاهدی بر خطرناک‌بودن صنعت هسته‌ای است. در حادثه فوکوشیما کل منطقه تخلیه شده و بیش از ۵۰ درصد افرادی که از فوکوشیما خارج شده‌اند تمایل به بازگشت به خانه‌های‌شان را ندارند. به‌طور کلی طبق تخمین‌های اداره محیط زیست کشور ژاپن این حادثه ۱۰۰ میلیارد دلار خسارت به‌بار آورد.[۷]
علاوه بر این،احتمال بالای شکست رویه‌هایی که ایران برای بازگرداندن آمریکا به تعهدات برجامی درپیش گرفته است، در وهله اول به همان اصلی‌ترین دلیل خروج آن -برداشت متفاوت از این معاهده بین دو طرف اصلی مذاکره‌کننده- برمی‌گردد. ایران آن معاهده را پایان یک بحران و دال بر پذیرش خود به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای تلقی کرده، و غرب آن را به‌عنوان یک سیاست کنترل تسلیحات و سنگ بنای آغاز مذاکرات در مورد سیاست‌های منطقه‌ای ایران تلقی می‌کند[۸]؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که برگشت آمریکا و حتی اروپا به تعهدات برجامی، حتی در نبود ترامپ، بدون در‌بر‌گرفتن سیاست‌های منطقه‌ای و موشک‌های بالستیک ایران-از شروط آمریکا برای دور جدید مذاکرات-بعید به نظر می‌آید. همچنین، موافقت ایران با این شروط نیز با توجه به سرمایه‌گذاری سنگین مادی و معنوی حکومت در این حوزه‌ها، علاوه بر اینکه توجیه برنامه هسته‌ای را برای افکار عمومی سخت‌ترمی‌کند، تسلیم در برابر غرب تعبیر خواهد شد.
استراتژی بازی ترسوها: افزایش سطح تنش
منظور از افزایش سطح تنش، ورود متغیر یا متغیرهای جدید به این مسئله است. به این معنی که ایران می‌بایست از تأکید بر صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های هسته‌ای خود دست کشیده و برعکس با استراتژی ابهام در مسیر بازدارندگی هسته‌ای[۹] قدم بردارد. مفهوم بازدارندگی با پیدایش سلاح‌های هسته‌ای پدیدار شده است. به‌طور اصولی هنگامی که در عرصه روابط بین‌الملل از بازدارندگی صحبت می‌شود، منظور بازدارندگی هسته‌ای است[۱۰]. طبق تعریف بریتانیکا بازدارندگی یعنی «بازداشتن حریف از دست‌زدن به انجام یک رفتار با تهدید به اینکه در صورت انجام آن دچار خسارت غیر‌قابل قبولی خواهد شد».[۱۱]
در واقع سیاست فشار حداکثری آمریکا علیه ایران، افزایش سطح تنش از جانب طرف مقابل است که در این مسیر ایران یا می‌بایست سطح تنش را افزایش داده یا به کاهش سطح تنش روی آورد. حرکت در مسیر سیاست کاهش تنش درحالی‌که رقیب سیاست افزایش سطح تنش را دنبال می‌کند، تا اجابت خواسته رقیب ادامه خواهد یافت؛ اما در نقطه مقابل، حرکت ایران به‌سمت بازدارندگی هسته‌ای به‌طور حتم سطح تنش را به‌شدت افزایش داده و به‌طور ویژه متغیری با وزن بالا به این مسئله افزوده می‌شود. در این مسیر طرف مقابل می‌بایست یا سطح تنش را مجدداً بالا برده یا در تلاش برای کاهش سطح تنش، وارد دور جدیدی از مذاکرات شود.
برخی ممکن است از ریسک بالای برخورد بین دو بازیگر در این استراتژی انتقاد کرده – با توجه به شکاف قابل‌توجه قدرت بین دو بازیگر- و انتخاب آن توسط ایران را غیرعقلانی قلمداد کنند. همچنین ممکن است متغیرهای تأثیرگذاری در مسئله دخالت کنند که از دید تصمیم‌سازان یا چندان بااهمیت تلقی نشده و یا مخفی مانده باشند؛ و این می‌تواند نتیجه کل بازی را در جهتی به‌طور کامل متضاد تغییر دهد. با قبول انتقاد وارده، باید گوشزد کرد که ایران با قدم‌گذاشتن در زمین بازی قدرت‌های بزرگ چاره‌ای جز بازی طبق این قواعد ندارد. علاوه بر آن در حال حاضر ایران با بیشترین فشار مواجه است و ایالات‌متحده فارغ از خواست ایران این بازی را شروع کرده است. به‌هر‌حال افزایش سطح تنش طرف مقابل به معنی عملیات گسترده نظامی است که در صورت رسیدن ایران به یک بازدارندگی مؤثر در کوتاه‌مدت احتمال اینکه وزنه به‌سمت سیاست کاهش تنش سنگین شود، بیشتر خواهد بود. نکته مهم در این استراتژی باز‌گذاشتن مسیر کاهش تنش برای رقیب است. همچنین لازم است مذاکره با قدرت‌های بزرگ جهت خرید زمان و در صورت لزوم ورود متغیر جدید به معادله ادامه یابد.
با توجه به قرار گرفتن ایران در بزنگاه تاریخی‌ای که از یک سو محصول فشارهای اقتصادی خارجی است و از سوی دیگر ناشی از بحران‌های متعدد داخلی؛ به نظر می‌رسد ایران در مسیر انتخابی سرنوشت‌ساز در قالب استراتژی هسته‌ای خود قرار دارد. در این مسیر سه گزینه اصلی پیش روی ایران است. نظر به سرمایه‌گذاری عظیم مادی و ایدئولوژیک حاکمیت در حوزه هسته‌ای در طول بیست سال اخیر، استراتژی توقف برنامه هسته‌ای عملا غیر ممکن به نظر می‌آید. همزمان، استراتژی اصرار بر صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای نتیجه‌ای جز تحمیل فشارهای اقتصادی بر ایران نداشته و این گزینه نیز شکست خورده‌است. در نهایت به نظر می‌رسد در راستای مقابله با سیاست فشار حداکثری طرف مقابل، سیاست مناسب افزایش سطح تنش در راستای استراتژی بازی ترسوها باشد. این استراتژی با اینکه ریسک بالایی به همراه دارد در صورتی که تا سطح بازدارندگی هسته‌ای دنبال شود،به احتمال زیاد وزنه را به نفع کاهش تنش و دور جدیدی از مذاکرات سنگین خواهد کرد.
منابع:
[۱].علیخانی، مهدی (۱۳۸۹). سیر تحولات ۵۰ ساله فناوری هسته‌ای در ایران (۱۳۳۶ – ۱۳۸۶). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی
[۲].Chicken Game
استراتژی بازی ترسوها برگرفته از نظریه بازی‌ها است. این استراتژی در مفهوم کلی از یک بازی گرفته شده است که در آن دو راننده در یک جاده با سرعت به سمت هم حرکت می‌کنند. بدترین حالت عدم تغییر مسیر یکی از دو راننده و برخورد آنها است و در حالتی که یکی از آن دو از مسیر خارج شود وی بازنده و با توجه به ترسو بودن، جوجه خطاب می‌شود. برای مطالعه بیشتر در خصوص استراتژی بازی ترسوها به مقالات توماس شلینگ مراجعه شود.
[۳].برای مطالعه بیشتر در این رابطه به مقاله‌های اِلی گران‌مایه در شورای روابط خارجی اروپا مراجعه کنید.
[۴]Goldemberg, Jose(2019) “Nuclear energy in developing countries”, Dædalus at: https://www.amacad.org/publication/nuclear-energy-developing-countries (۵ مرداد ۹۹)
[۵].Global Trends in Renewable Energy Investment 2019 at: https://www.unenvironment.org/resources/report/global-trends-renewable-energy-investment-2019(۲۹/تیر/۹۹)
[۶].Murray, James (2020), Top 10 countries for clean energy capacity investment in 2019 at:https://www.nsenergybusiness.com/news/clean-energy-investment-2019(۲۹تیر۹۹)
[۷].Japan taxpayers foot $100bn bill for Fukushima disaster, Financial Times at: https://www.ft.com/content/97c88560-e05b-11e5-8d9b-e88a2a889797 (۲۹ تیر ۹۹)
[۸].Bassiri Tabrizi, Aniseh (2018), Iran and the West after the Nuclear Deal: High Hopes, Low Returns,Royal United Services Institute (RUSI).
[۹].Nuclear Deterrence
[۱۰].Arbatov, Alexey (2019), Guarantee or Threat to Strategic Stability?Carnegie Moscow center, at: https://carnegie.ru/2019/03/22/nuclear-deterrence-guarantee-or-threat-to-strategic-stability-pub-78663(۲۷ تیر ۹۹)
[۱۱].Britannica at: https://www.britannica.com/topic/deterrence-political-and-military-strategy(27 تیر ۹۹)
برای مطالعه بیشتر در خصوص بازدارندگی هسته‌ای به مقالات برنارد برودی، هدلی بال، هنری کسینجر و توماس شیلینگ مراجعه شود.
دیدگاهتان را بنویسید