پس از اقتدارگرایی
پس از اقتدارگرایی: عدالت انتقالی و ثبات دموکراتیک
داود نجفی
در دنیای معاصر، بسیاری از کشورهای در حال گذار از اقتدارگرایی به دموکراسی با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، قرار گرفتن این کشورها در دوراهی انتخاب میان عدالت و مصلحت سیاسی است. این کشورها، که پس از سال‌ها سرکوب و نقض حقوق بشر تلاش دارند دموکراسی‌های پایدار ایجاد کنند، ناگزیرند با میراث‌های اقتدارگرایانه خود مواجه شوند.
یکی از مسائل اساسی در این فرآیند، نحوه رسیدگی به عملکرد نخبگان رژیم پیشین و ایجاد نظام سیاسی پاسخگو است که بتواند هم عدالت را برقرار کند و هم از بازگشت به اقتدارگرایی جلوگیری نماید. در این راستا، مفهوم «عدالت انتقالی» به‌عنوان مجموعه‌ای از سازوکارهای حقوقی و اجتماعی مطرح می‌شود که هدف آن رسیدگی به اقدامات نخبگان پیشین است.
عدالت انتقالی با بهره‌گیری از ابزارهایی مانند تصفیه سیاسی، کمیسیون‌های حقیقت‌یاب و پاکسازی‌ها، در پی برقراری توازن میان مواجهه با گذشته و ساختن آینده‌ای دموکراتیک است. با این حال، پرسش‌های اساسی در این زمینه همچنان باقی است: آیا باید گذشته را فراموش کرد یا آن را با شفافیت مورد بررسی قرار داد؟ چگونه می‌توان همزمان عدالت و دموکراسی را برقرار کرد؟ پاسخ به این پرسش‌ها، مسیر آینده دموکراسی در کشورهای گذار را تعیین می‌کند.
اجرای عدالت انتقالی نه پایان اقتدارگرایی بلکه آغاز توسعه دموکراتیک است. نحوه مواجهه یک جامعه با گذشته اقتدارگرایانه خود، رفتار سیاست‌مداران جدید، ورود نخبگان تازه به عرصه سیاست و تصمیمات سیاستی را شکل می‌دهد. مطالعات نشان می‌دهد میزان تأثیرگذاری عدالت انتقالی بر ثبات دموکراتیک به عواملی مانند نهادینه‌سازی رژیم پیشین، توزیع قدرت اقتصادی-اجتماعی گذشته، تخصصی بودن بوروکراسی و فعالیت شبکه‌های اقتدارگرای پیشین بستگی دارد. اجرای عدالت بدون توجه به این عوامل نه تنها به ثبات منجر نمی‌شود، بلکه ممکن است بازگشت اقتدارگرایی را تسریع کند.
کتاب «پس از اقتدارگرایی: عدالت انتقالی و ثبات دموکراتیک» اثر مونیکا نالپا، استاد علوم سیاسی دانشگاه شیکاگو، یکی از منابع برجسته در حوزه مطالعات گذار از اقتدارگرایی به دموکراسی است. این کتاب، منتشرشده در سال ۲۰۲۲ و برنده جایزه کتاب برتر انجمن اقتصاد نهادی و سازمانی در سال ۲۰۲۴، تأثیر مکانیزم‌های عدالت انتقالی بر کیفیت و پایداری دموکراسی را با داده‌های گسترده بررسی می‌کند.
نالپا به‌طور ویژه بر دو نوع مکانیزم اصلی تأکید دارد:
- مکانیزم‌های شفافیت: مانند کمیسیون‌های حقیقت‌یاب و تصفیه سیاسی، که با افشای همکاری نخبگان پیشین، پاسخگویی و کاهش فساد در نهادهای جدید را افزایش می‌دهند.
- پاکسازی‌ها: شامل پاکسازی محدود یا گسترده نخبگان پیشین، که می‌تواند وفاداری به حکومت جدید را افزایش دهد، اما ممکن است تخصص و کارآمدی نهادهای دولتی را کاهش دهد.
با بررسی شش کشور نمونه شامل بولیوی، لهستان، تونس، کره جنوبی، آفریقای جنوبی و اسپانیا، نالپا نشان می‌دهد که مکانیزم‌های شفافیت اثرات بلندمدت مثبت‌تری بر کیفیت دموکراسی دارند. این ابزارها با کاهش آسیب‌پذیری سیاست‌مداران نسبت به فشارها و باج‌خواهی‌های سیاسی، امکان شکل‌گیری نمایندگی پاسخگو و وفادار را فراهم می‌کنند. در مقابل، پاکسازی‌ها باید با احتیاط اعمال شوند، زیرا هرچند ممکن است ثبات کوتاه‌مدت ایجاد کنند، اما ریسک کاهش ظرفیت مدیریتی و تخصصی نهادهای دولتی را نیز به همراه دارند.
در نهایت، کتاب «پس از اقتدارگرایی» به پرسش‌های بنیادین زمانه ما پاسخ می‌دهد. پاسخ‌های نالپا ترکیبی از بینش نظری، تحلیل دقیق و مثال‌های واقعی است که خواننده را به تأمل و یادگیری عمیق دعوت می‌کند. این کتاب می‌تواند به‌عنوان یک نقشه راه علمی و تحلیلی برای درک چالش‌های گذار از اقتدارگرایی به دموکراسی عمل کند و حتی اگر به‌طور مستقیم راه‌حل نهایی ارائه ندهد، گامی هرچند کوچک در مسیر تقویت نهادهای نوپا و تثبیت دموکراسی به‌شمار می‌آید. از این رو، برای آینده دموکراسی در ایران، آگاهی از محتوای این کتاب ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای همه علاقه‌مندان و کنشگران این حوزه است.
دیدگاهتان را بنویسید