به مناسبت ۱۶ اردیبهشت، روز ملی توسعه
نویسنده: دکتر مرتضی درخشان (پژوهشگر پویش فکری توسعه)
اگر کسی شما را در آغوش گرفته باشد و یا شما را ببوسد و در همان لحظه لگدی محکم به ساق پای شما بزند چه احساسی خواهید داشت؟ شاید بسیار تعجب کنید و خود را عقب بکشید و کمی اوضاع را بررسی کنید تا متوجه شوید دقیقا چرا این اتفاق رخ داده است. ابتدا فکر می‌کنید شاید تصادفی بوده و مگر می‌شود کسی که مرا در آغوش گرفته و در گوش من سخن از محبت نجوا می‌کند، ناگاه چنین رفتاری داشته باشد؟ بنابراین وقتی دوباره شما را در آغوش می‌گیرد مقاومت نمی‌کنید. اما اگر این‌بار هم دوباره همان لگد را با قدرتی بیشتر به ساق پای شما وارد کند احساس شما متفاوت است. او حتما باید توضیح دهد که چرا چنین می‌کند.
توسعه با هر تعریفی که بپذیریم، مفهومی است که تحول کمی و کیفی در جهت بهبود وضعیت زندگی مردم یک کشور ایجاد می‌کند. اما نکته بسیار مهم این است که توسعه در مورد «انسان» صورت می‌گیرد و وضعیت زندگی انسان‌ها باید بهبود یابد. اگر در کشور، زیرساخت‌های کلان و یا قوانین هم مورد توجه قرار می‌گیرند، تنها برای بهبود وضعیت زندگی انسان‌هایی است که در آن کشور حضور دارند (شما آن را جامعه یا مردم می‌نامید). مطالعات انجام شده و تاریخ وقایع توسعه ایران نشان می‌دهد، در تاریخ کشور ما دوره‌هایی بوده که حکومت با مردم نجوای محبت داشته و اهمیت و ارزش آنها را ذکر کرده و با اعمال سیاست‌های حمایت‌جویانه مردم را در آغوش گرفته است، اما در بُعد دیگر توسعه در همان زمان لگدی محکم به ساق پای همان مردم وارد کرده است. تنوع گروه‌های اجتماعی در جامعه این شائبه را برای حاکمیت ایجاد کرده است که او حق انتخاب دارد و می‌تواند برخی از گروه‌های اجتماعی را در آغوش بگیرد و به برخی دیگر لگد بزند. اما این یکی از بزرگترین خطاهای شناختی حکومت بوده و هست. توسعه یک مفهوم بسیط چند بعدی است و موضوع آن نیز یک جامعه است که شامل دست و پا و سر و بدن است و شهروندان به هیچ‌وجه از هم جدا نیستند و جامعه یک و تنها یک موجود زنده است. عدم تناسب بین برخورد حکومت در ابعاد مختلف توسعه و با گروه‌های مختلف دقیقا مشابه مثال ابتدای متن خواهد بود و به هیچ عنوان توسعه از چنین مسیری تحقق نخواهد یافت، چرا که اولین قربانی آن اعتماد است.
مهمترین نکته در تحقق توسعه از نگاه مردم این است که آنها باید بدانند همه اعضای جامعه (دولت و مردم) در کنار هم به دنبال تحقق همه ابعاد توسعه هستند. اگر بخشی از مردم با بخشی از توسعه موافق نباشند، یا دولت با بخشی از توسعه‌ای که اکثریت مردم خواهان آن هستند موافق نباشد، این تعارض اصلی‌ترین موانع توسعه را خلق خواهد کرد و رابطه‌ای مشابه رابطه «آغوش و لگد» ایجاد می‌کند. پس از چند بار که لگد به ساق پای شما وارد شود، شما آغوش را نیز نخواهید پذیرفت و به نجواهای محبت‌آمیز اعتماد نمی‌کنید و این آغاز نزول خواهد بود.
این سومین سال متوالی است که شاخص ترکیبی توسعه محاسبه و منتشر می‌شود. زمانی که از توسعه یا پیشرفت و حتی رشد صحبت می‌کنیم، باید وضعیت و مسیر حرکت را ارزیابی کرد و دقیق مشخص کرد که وضعیت آغوش و وضعیت لگد در کدام ابعاد رخ می‌دهد. باید شاخصی بتواند به صورت کمی و دقیق و البته همه‌جانبه جایگاه هر ساله کشورها را نمایش دهد. بدون وجود شاخص صحبت از توسعه‌یافتگی کشورها قابل اتکا نخواهد بود. در مقابل زمانی که برای یک مفهوم بسیط و گسترده‌ای مانند توسعه با تعداد زیادی شاخص جزئی روبرو هستیم، سردرگم خواهیم شد پس لازم است با مدلی تلفیقی به ساده‌سازی خروجی‌های داده‌های متعدد بپردازیم تا مطالعه آن ساده‌تر شود. با اجرای این دو اقدام، گامی در جهت شفافیت فضای توسعه ایران و البته سایر کشورهای جهان برداشته خواهد شد.
کتاب توسعه ۱۴۰۱ که سال سوم انتشار و نسخه یکم کتاب توسعه (پس از گزارش مقدماتی و گزارش صفر) می‌باشد، با داده‌های سال گذشته وضعیت توسعه کشورهای جهان را در ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داده و رتبه‌بندی نموده است. در رتبه‌بندی صورت گرفته کشور ایران در رتبه ۱۱۷ از بین ۱۵۴ کشور قرار گرفته است که در طول سال گذشته ۱۲ رتبه در شاخص ترکیبی توسعه تنزل داشته است و این زنگ خطریست برای توسعه ایران. در کتاب توسعه ۱۴۰۱ قطعات پازل توسعه ایران که چنین وضعیتی را ایجاد نموده است، مورد تحلیل قرار گرفته است. قرار گرفتن دانمارک، فنلاند و نروژ در صدر جدول توسعه و قرار گرفتن افغانستان، چاد و یمن در پایان این جدول نیز قابل پیش‌بینی بود.
در کل وضعیت توسعه‌یافتگی جهان به طور میانگین در طول سال ۲۰۲۲ رو به بهبود بوده است و با وجود کاهش توسعه از منظر سیاسی و اجتماعی و کمی هم زیست محیطی اما توسعه از منظر فردی افزایش قابل توجهی داشته است که عمدتا به دلیل بهبود دسترسی مردم به امکانات اولیه زندگی بوده است. اروپا و آمریکای شمالی در بسیاری از حوزه‌ها پیشتاز هستند، اما کشورهای آمریکای جنوبی مانند شیلی روند توسعه بسیار سریعی را طی می‌کنند و کشورهای آسیایی مانند کره جنوبی رسما به جمع کشورهای توسعه یافته اضافه شدند.
اگر به کشورهای منطقه نگاه کنیم، کشور عراق در بسیاری از شاخص‌ها بهبود قابل توجهی داشته است و در بسیاری از منظرها حتی توانسته رتبه خود را بهبود بدهد. کشورهایی مانند ارمنستان، قزاقستان و عربستان نیز از بین کشورهای منطقه توسعه قابل توجهی داشته‌اند و چند بار در بین کشورهایی قرار گرفتند که بیشترین بهبود در رتبه را داشتند. از سوی دیگر عملکرد ترکیه تقریبا در اکثر منظرهای توسعه قابل قبول نبوده و این کشور در کنار برزیل در حال تنزل در شاخص‌های توسعه است.
برای اطلاعات بیشتر و تحلیل در رابطه وضعیت کشورهای مختلف در ابعاد مختلف توسعه و همچنین تبیین تفصیلی وضعیت توسعه ایران در هر یک از شاخص‌ها، دامنه‌ها و ابعاد توسعه منتظر کتاب توسعه ۱۴۰۱ باشید.
دیدگاهتان را بنویسید