چرا زمین ابتدا فقرا را میبلعد؟
آینده داغ، فقرای سوخته و معادله مرگبار ۲۰۲۵
نویسنده: الهه ابراهیمیان، پژوهشگر پویش فکری توسعه
شاید برای شما عجیب باشد که فقر و تغییرات اقلیمی دو بحران درهم تنیدهاند که یکدیگر را تشدید میکنند! از هر پنج فرد فقیر، چهار نفر در مناطقی زندگی میکنند که با گرمای شدید، خشکسالی، سیل یا آلودگی هوا مواجه هستند. این آسیبپذیری، تلاش برای رهایی از فقر را با مشکل مواجه میکند. نکته جالب دیگر این است که بیشتر فقرای جهان نه در کشورهای فقیر، بلکه در کشورهای با درآمد متوسط هستند! و تعداد بالای فقیر، پشت درآمد متوسط کشور پنهان میشود. هند، نیجریه و بنگلادش از این دست کشورها هستند. این اطلاعاتیست که گزارش جهانی فقر چند بعدی ۲۰۲۵ به آنها اشاره میکند. اما سوالی که برای ما پیش آمده این است که در ایران افزایش فقر باعث مشکلات زیست محیطی بیشتر شده؟ و یا بالعکس، افزایش چالشهای زیست محیطی، فقر را افزایش داده است. در هر حال اطلاعات مرکز آمار در ایران نیز نشان میدهد هر دو متغیر در سالهای اخیر به طور همزمان در حال افزایش هستند و نتایج گزارش جهانی فقر چند بعدی را تایید میکند.
گزارش جهانی شاخص فقر چندبعدی (MPI) سال ۲۰۲۵ که با همکاری موسسه فقر و توسعه انسانی آکسفورد (OPHI) و برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) منتشر شده است، تصویری هشداردهنده و در عین حال دقیق از وضعیت فقر در جهان ارائه میدهد. این گزارش که بر پایه دادههای ۱۰۹ کشور و ۶.۳ میلیارد نفر تنظیم شده، برای نخستین بار به بررسی پیوند عمیق و خطرناک میان فقر چندبعدی و مخاطرات اقلیمی میپردازد. یافته اصلی این است که بحران اقلیمی نه تنها یک تهدید زیستمحیطی، بلکه یک بحران اجتماعی عدالتمحور است، که روند کاهش فقر را به طور جدی متأثر ساخته است. بر اساس این گزارش، ۱.۱ میلیارد نفر (۱۸.۳ درصد از جمعیت تحت پوشش) در فقر چندبعدی حاد و شدید زندگی میکنند، که به معنای محرومیت همزمان در حداقل یکسوم از شاخصهای سلامت، آموزش و استاندارد زندگی است.
نکته چشمگیر و شاید غیرمنتظره گزارش، تمرکز جغرافیایی فقر است. در حالی که تصور عمومی ممکن است فقر مطلق را عمدتاً پدیدهای مربوط به کشورهای کمدرآمد بداند، این گزارش نشان میدهد که نزدیک به دو سوم فقرای جهان (حدود ۷۴۰ میلیون نفر) در کشورهای با درآمد متوسط زندگی میکنند. شش کشور با درآمد متوسط (بنگلادش، چین، هند، نیجریه، پاکستان و تانزانیا و ایران) به تنهایی میزبان نیمی از کل فقرای چندبعدی جهان هستند. این امر نشان میدهد که استراتژیهای جهانی فقرزدایی نمیتوانند تنها بر کشورهای کمدرآمد متمرکز باشند و باید توجه بیشتری به اقتصادهای با درآمد متوسط داشته باشد. در این کشورها، اگرچه نرخ فقر ممکن است پایینتر باشد، اما حجم مطلق جمعیت فقیر بسیار بالا است و محرومیتها در حوزههایی مانند سوخت پختوپز، مسکن و تغذیه همچنان گسترده باقی مانده است.
اما قلب تپنده و نوآورانه این گزارش در بخش دوم آن نهفته است: تحلیل همپوشانی فضایی فقر و مخاطرات اقلیمی. گزارش با ادغام دادههای فقر در سطح زیرمنطقهای (استانی یا ایالتی) با اطلاعات چهار مخاطره اقلیمی اصلی (گرمای شدید، خشکسالی، سیل و آلودگی هوا) به این نتیجه تکاندهنده میرسد که حدود ۸۰ درصد فقرای جهان (۸۸۷ میلیون نفر) در مناطقی زندگی میکنند که حداقل با یکی از این مخاطرات روبرو هستند. این همپوشانی یک «بار دوگانه» ظالمانه را بر دوش فقرا میگذارد. یعنی از یک سو، فقر باعث میگردد افراد در مناطق آسیبپذیر سکونت یابند، مشاغل وابسته به آب و هوا داشته باشند و منابع کمتری برای سازگاری در اختیار داشته باشند. از سوی دیگر، مخاطرات اقلیمی با تخریب داراییها، کاهش محصولات کشاورزی، تهدید سلامت و اختلال در آموزش، فقر موجود را عمیقتر و پایدارتر میسازند. این چرخه معیوب، دور باطلی ایجاد میکند که شکستن آن روزبهروز دشوارتر میشود.
در این میان، منطقه جنوب آسیا به عنوان یک مورد خاص و بسیار هشداردهنده مطرح میشود. این منطقه در دو دهه گذشته پیشرفت چشمگیری در کاهش فقر چندبعدی داشته است؛ به عنوان مثال، هند حدود ۴۱۴ میلیون نفر را از فقر خارج کرده است. با این حال، موفقیت شکننده این منطقه اکنون تحت الشعاع تهدیدات اقلیمی قرار گرفته است. تقریباً تمامی فقرای باقیمانده در جنوب آسیا (۹۹.۱ درصد) در معرض حداقل یک مخاطره اقلیمی هستند و ۵۹ درصد آنها همزمان با سه یا چهار مخاطره دست و پنجه نرم میکنند. این بدان معناست که دستاوردهای قبلی که در مبارزه با فقر به سختی حاصل شدند، میتواند به سرعت تحت تأثیر سیلابهای مکرر، امواج گرمایی کشنده و آلودگی هوای شدید از بین برود. این یافته پیامی روشن برای جهان در حال توسعه دارد؛ «کاهش فقر و اقدام اقلیمی دو مقوله جداگانه نیستند و هیچکدام بدون دیگری پایدار نخواهد بود».
وضعیت در خاورمیانه و شمال آفریقا نیز قابل تأمل است. در این منطقه، ۷۵.۵ درصد فقرا در کشورهای کمدرآمد زندگی میکنند که نشان از تمرکز شدید فقر در بافتهای شکننده و اغلب درگیر مناقشه دارد. مخاطره غالب در اینجا گرمای شدید است که بیش از ۸۰ درصد فقرا را تحت تأثیر قرار میدهد. خشکسالی طولانیمدت و کمبود آب نیز از چالشهای ساختاری هستند که امنیت غذایی و معیشت روستاییان را به خطر میاندازد. برای کشورهایی مانند ایران که در این منطقه قرار دارند، این گزارش چندین نکته کلیدی را برجسته میسازد. نخست، مفهوم فقر چندبعدی چارچوب دقیقی برای درک ابعاد مختلف محرومیت در جامعه فراهم میکند و نشان میدهد که بهبود درآمد به تنهایی نمیتواند همه جنبههای زندگی را بهبود دهد. دوم، آسیبپذیری در برابر شوکهای اقلیمی (اعم از خشکسالی، کمآبی و طوفانهای گردوغبار) یک واقعیت غیرقابل انکار است که برنامهریزی توسعه برای مبارزه با فقر هم باید آن را در مرکز توجه قرار دهد. سوم، نیاز به تولید و تحلیل دادههای دقیق زیرمنطقهای (استانی و شهرستانی) برای شناسایی دقیقترین نقاط فقر و آسیبپذیری اقلیمی بیش از هر زمان دیگری احساس میشود.
گزارش اخیر نشان میدهد شتاب کاهش فقر بعد از همهگیری کرونا کمتر شده است. این روند نگران کننده است، زیرا رشد جمعیت و تغییرات اقلیمی به خودی خود چالشهای زیاد جمعیتی ایجاد میکند و اگر روند کاهش فقر، افت کند، این چالشها تشدید میشود. دادههای جدیدتر (از ۲۰۱۸ به بعد) نشان میدهد که تنها تعداد معدودی از مناطق جهانی توانستهاند کاهش معناداری در فقر را ثبت کنند. این «رکود بزرگ» در فقرزدایی هشداری است برای اینکه جامعه جهانی که نمیتواند بر موفقیتهای گذشته تکیه کند و باید تلاشها را برای جبران زمان از دست رفته تشدید نماید.
در پایان باید گفت گزارش فقر چند بعدی ۲۰۲۵ فراتر از ارائه آمار، یک دعوت به اقدام است. به استناد این گزارش، رویکردهای سنتی که فقر و محیط زیست را در دستهبندی جداگانه مورد بررسی قرار میدادند، دیگر کارآمد نیستند. آنچه مورد نیاز است، یک تحول پارادایمی به سمت «تابآوری یکپارچه» است (راهبردهایی که همزمان به کاهش محرومیتهای انسانی و تقویت دفاع در برابر شوکهای اقلیمی میپردازند). این امر مستلزم سرمایهگذاری در سیستمهای هشدار زودهنگام، تأمین اجتماعی سازگار با اقلیم، معیشتهای کمکربن و راهحلهای مبتنی بر طبیعت است. برای کشورهایی مانند ایران، این به معنای ادغام سیاستهای اقلیمی در برنامههای توسعه منطقهای، حمایت از کشاورزان خردهپا در برابر خشکسالی و اطمینان از دسترسی عادلانه به منابعی مانند آب و انرژی پاک است. پیام نهایی گزارش واضح است: در عصر آنتروپوسین، نبرد برای ریشهکنی فقر و نبرد برای حفاظت از سیاره ما یکی هستند. یا با هم برنده میشویم، یا با هم شکست میخوریم. انتخاب با ماست.
دیدگاهتان را بنویسید