این سومین سال متوالی است که شاخص ترکیبی توسعه، محاسبه و منتشر می‌شود. زمانی که از توسعه یا پیشرفت و حتی رشد صحبت میکنیم، باید وضعیت و مسیر حرکت را ارزیابی کرد و باید بتوان شاخصی کمی و دقیق و البته همه‌جانبه طراحی کرد تا جایگاه هر ساله کشورها را نمایش دهد. بدون وجود شاخص، صحبت از توسعه یافتگی کشورها قابل اتکا نخواهد بود. در مقابل، زمانی که برای یک مفهوم بسیط و گسترده‌ای مانند توسعه با تعداد زیادی شاخص جزئی روبرو هستیم، سردرگم خواهیم شد؛ پس لازم است با مدلی تلفیقی، به ساده‌سازی خروجی‌های داده‌های متعدد بپردازیم تا مطالعه آن سادهتر شود. با اجرای این دو اقدام، گامی در جهت شفافیت فضای توسعه ایران و البته سایر کشورهای جهان برداشته خواهد شد.
در سال ۱۳۹۹ که اولین سال از تولید شاخص ترکیبی بود، ۱۳ کلان شاخص مورد بررسی و تجمیع قرار گرفت و تعدادی از شاخص‌های مهم بانک جهانی در فصل‌های جداگانه به این کلان شاخصها اضافه شد و ترکیب این کلان شاخصها، نمره کلی هر کشور را تشکیل داد و در نهایت، رتبه‌بندی نیز بر اساس نمره بهدست آمده محاسبه گردید.
در سال دوم کتاب توسعه که گزارش صفر بود، میبایست روش اصلی و مبنا و شالوده شاخص‌ترکیبی توسعه بنا نهاده می‌شد تا ازآن پس، شاخص ترکیبی بتواند با یک ثبات قابل توجه ساخته شود و هرساله محاسبات انجام شده، قابل مقایسه باشد و مرور روند‌ها، نمایشگر درستی از وضعیت ایران و جهان باشد. بنابراین، با استفاده از روش ۱۰ مرحله‌ای OECD برای تولید شاخص ترکیبی، مفهوم بندی توسعه انجام گرفت و سپس از میان حدود ۳ هزار شاخص توسعه که در نهادهای مختلف بینالمللی تولید می‌شود، ۳۸۰ شاخص انتخاب شد.
در کتاب توسعه یکم یعنی کتاب ۱۴۰۱ (کتاب حاضر)، بر مبانی نظری و روشی کتاب ۱۴۰۰ تکیه نموده‌ایم و بر اساس نقد‌ها و ارزیابی‌های به دست رسیده، اصلاحات جزئی را انجام داده‌ایم و یک گام نیز به سمت محاسبه علمی‌تر و دقیقتر شاخص ترکیبی گام برداشته‌ایم تا بتوانیم قابلیت ایجاد تحلیلهای بیشتر را ایجاد نموده و خروجی شفاف‌تر و دقیق‌تری را به خوانندگان عزیز ارائه نماییم. بهطور خلاصه باید گفت که این دسته‌بندی، ۲۰ دامنه را برای نمایش ۵ منظر مختلف در نظر گرفته است که در نمودار زیر مشاهده می‌شود.
نمودار ۱؛ دسته‌بندی شاخص ترکیبی توسعه (منظرها و دامنه‌ها)
همانطور که در نمودار فوق مشاهده می‌شود، ۵ منظر و ۲۰ دامنه برای شاخص‌های توسعه تعریف شده است. در نمودار فوق، امکان نمایش شاخص‌های هر دامنه وجود نداشت، اما منظر اقتصادی شامل ۷ دامنه اصلی و ۹۶ شاخص، منظر سیاسی شامل ۵ دامنه و ۱۲۸ شاخص، منظر اجتماعی شامل ۳ دامنه و ۳۸ شاخص، منظر فردی شامل ۲ دامنه و ۵۲ شاخص می‌شود و در نهایت، منظر زیست محیطی توسعه شامل ۳ دامنه و ۵۹ شاخص می‌باشد.
با تولید شاخص ترکیبی توسعه و رتبه‌بندی کشورها مشخص شد که بهطور میانگین وضعیت توسعه یافتگی کشورهای جهان در طول سال ۲۰۲۲، رو به بهبود بوده، و با وجود کاهش نمره توسعه جهان از منظر سیاسی و اجتماعی و کمی هم زیست محیطی اما توسعه از منظر فردی، افزایش قابل توجهی داشته، که عمدتاً به دلیل بهبود دسترسی مردم به امکانات اولیه زندگی بوده است. اروپا و آمریکای شمالی در بسیاری از حوزه‌ها پیشتاز هستند، اما کشورهای آمریکای جنوبی مانند شیلی، روند توسعه بسیار سریعی را طی میکنند و کشورهای آسیایی مانند کره جنوبی نیز رسماً به جمع کشورهای توسعه یافته اضافه شدهاند.
اگر به کشورهای منطقه نگاه کنیم، کشور عراق در بسیاری از شاخصها بهبود قابل توجهی داشته است و در بسیاری از منظرها، توانسته رتبه خود را بهبود بخشد. کشورهایی مانند ارمنستان، قزاقستان و عربستان نیز از بین کشورهای منطقه توسعه قابل توجهی داشته، و چند بار در بین کشورهایی قرار گرفتهاند که بیشترین بهبود در رتبه را به خود اختصاص دادهاند. از سوی دیگر، عملکرد ترکیه تقریباً در اکثر منظرهای توسعه، قابل قبول نبوده و رتبه این کشور در کنار برزیل، در سال گذشته تنزل کرده است.
کشور ایران در این رتبه‌بندی در سال ۲۰۲۲ در بین ۱۵۴ کشور در رتبه ۱۱۷ قرار گرفته است که نسبت به سال ۲۰۲۱ میتوان گفت ۱۲ رتبه تنزل داشته است. در جدول زیر یک نمای کلی از روند توسعه ایران از منظرهای مختلف را مشاهده می‌کنید.
جدول ۱؛ نمای کلی از وضعیت توسعه ایران در سال ۲۰۲۲
| متغیر | شاخص ترکیبی توسعه | منظر اقتصادی توسعه | منظر سیاسی توسعه | منظر اجتماعی توسعه | منظر فردی توسعه | منظر زیستمحیطی توسعه |
| نمره ۲۰۲۲ | ۴۵.۸۰ | ۴۰.۰۷ | ۳۸.۶۵ | ۴۰.۷۲ | ۶۵.۱۱ | ۴۴.۴۵ |
| رتبه ۲۰۲۲ | ۱۱۷ | ۱۲۳ | ۱۴۲ | ۱۲۱ | ۹۳ | ۱۰۰ |
| نمره ۲۰۲۱ | ۴۶.۵۱ | ۴۳.۲۹ | ۴۱.۷۵ | ۴۴.۱۸ | ۵۷.۱۷ | ۴۶.۱۴ |
| رتبه ۲۰۲۱ | ۱۰۵ | ۱۰۶ | ۱۲۸ | ۱۰۵ | ۱۰۱ | ۷۸ |
| تغییرات رتبه | ۱۲- | ۱۷- | ۱۴- | ۱۶- | ۷+ | ۲۲- |
| درصد تغییرات نمره | -۱.۵ | -۷.۴۴ | -۷.۴۳ | -۷.۸۳ | ۱۳.۸۹ |
-۳.۷ |
ایران در سال گذشته با ۱۲ رتبه تنزل در شاخص ترکیبی توسعه و همچنین با کاهش ۵/۱ درصدی در شاخص ترکیبی توسعه مواجه بوده است. از منظر اقتصادی، توسعه ایران ۱۷ رتبه تنزل داشته که وضعیت رو به افول اقتصادی ایران را نمایش میدهد. البته منظرهای اجتماعی و زیست محیطی توسعه نیز هر کدام به ترتیب، ۱۶ و ۲۲ رتبه تنزل داشته، اما در این بین منظر سیاسی توسعه ایران بسیار مهم است که با ۷ درصد کاهش در نمره، ۱۴ رتبه تنزل داشته است. به این دلیل این منظر اهمیتی بیش از سایر بخش‌ها دارد که شرایط کنونی آن، بسیار بحرانی‌تر از بقیه منظرهای توسعه ایران است. از لحاظ سیاسی، توسعه ایران آخرین کشور در دسته چهارم یعنی «توسعه در وضعیت هشدار» قرار گرفته است و با یک لغزش و تنزل کوچک، به دسته آخر کشورها، یعنی «توسعه در وضعیت اخطار» خواهد پیوست و مشابه افغانستان، یمن و سایر کشورهای این دسته، با بحرانهای سیاسی متعدد روبرو خواهد شد.
ایران با رشد در منظر فردی توسعه، به نامتوازن شدن بیشتر توسعه دامن زده است. منظر فردی توسعه که پیش از این وضعیت نسبتاً مناسبی داشت، رشد مثبت داشته و منظرهایی که دارای وضعیت موجود خوبی نبودند، تنزل داشتهاند و همین امر باعث شده که عدم توازن در توسعه ایران بیشتر شود.
اگر بخواهیم مروری بر وضعیت توسعه از منظرهای مختلف داشته باشیم، باید اشاره کنیم که در کل در بین ۳۷۳ شاخص ۱۸۶ شاخص در وضعیت قرمز یعنی ۱۰ نمره پایینتر از میانگین جهانی است، ۱۲۸ شاخص در وضعیت سفید یعنی بین مثبت ۱۰ تا منفی ۱۰ نزدیک میانگین جهانی است و تنها ۴۴ شاخص وضعیت سبز رنگ یعنی بیش از ۱۰ نمره بالاتر از میانگین جهانی قرار دارد.
در منظر اقتصادی، تنها ۱۲ شاخص نسبت به میانگین جهانی وضعیت خوبی دارد و ۱۸ شاخص در نزدیکی میانگین جهانی است و ۶۰ شاخص اقتصادی نیز با فاصله بیش از ۵ نمره، پایینتر از میانگین جهانی قرار گرفتهاند. وضعیت ایران در مخارج دولت و اندازه بازار و همچنین در شاخص‌های مربوط به خلاقیت، نوآوری و سرمایه فکری، نسبتاً مناسب بوده و بالاتر از میانگین جهانی قرار گرفته است. درآمد سرانه ایران بیش از ۵ نمره پایینتر از میانگین جهانی است، اما همچنان نسبت به بسیاری دیگر از شاخص‌های اقتصادی، وضعیت بهتری دارد. در پایان این جدول، شاخص‌هایی مانند میزان همکاری‌های اقتصادی بین‌الملل، آزادی سرمایه‌گذاری، موارد مربوط به تجارت خارجی، ثبات پولی و مالی دولت، مباحث مربوط به آزادی‌های پولی و مالی، شاخص‌های حقوق مالکیت و مالکیت خصوصی و … قرار داشته که فاصله‌ای بسیار عجیب با میانگین جهانی دارند و این شاخصها را میتوان ریشه اصلی مشکلات اقتصادی دانست.
در منظر سیاسی نیز تنها ۵ شاخص وضعیت سبز رنگ و نسبتاً خوبی دارند، ۹ شاخص حدود میانگین جهانی هستند و ۹۰ شاخص توسعه سیاسی نیز بیش از ۵ نمره پایینتر از میانگین جهانی قرار دارند۲. میزان تهدیدات امنیتی، میزان مداخلات پیشگیرانه، رهایی از کار اجباری و شاخص تروریسم، از جمله شاخص‌هایی هستند که وضعیت نسبتاً مناسبی دارند و ایران بالاتر از میانگین جهانی قرار گرفته است. اما تعداد شاخص‌های زیر میانگین جهانی، به حدی زیاد است که مرور آنها کمی مشکل است. شاخص‌های مربوط به آزادی، بیشترین فاصله منفی را با میانگین جهانی دارد و سپس پاسخگویی نظام سیاسی و سپس حفظ حریم خصوصی و حاکمیت قانون در وضعیت نامناسبی قرار دارد.
در منظر اجتماعی، تنها ۱۰ شاخص از منظر اجتماعی هستند که در حدود میانگین جهانی قرار دارند و ۲۲ شاخص دیگر با فاصله بیش از ۵ نمره، پایینتر از میانگین جهانی قرار گرفتهاند. بهترین شاخص‌های ایران که بالاتر از میانگین جهانی هستند، شهر و جامعه پایدار، برابری آموزشی و برابری سلامتاند. اما پایینترین شاخص‌های منظر اجتماعی در سال ۲۰۲۲ که فاصله معنی‌داری با میانگین جهانی دارد، مشارکت جامعه مدنی، حق زندگی، امنیت فردی و برابری جنسیتی هستند. همانطور که بیان شد سرمایه اجتماعی و شاخص‌های مربوط به آن نیز فاصله منفی و معنی‌داری با میانگین جهانی دارد که در جدول قابل مشاهده است.
همچنین در منظر فردی توسعه، حدود ۱۷ شاخص از منظر فردی به طول قابل توجهی بالاتر از میانگین جهانی قرار دارد و ۱۱ شاخص در حدود میانگین جهانی بوده و تنها ۸ شاخص است که بیش از ۵ نمره پایینتر از میانگین جهانی قرار گرفته، و این ساختار نشان میدهد که وضعیت منظر فردی نسبتاً مناسب است. اما بهترین شاخصها در این منظر، مهارت ایجاد استارتاپ، درصدی از کودکان که از گرسنگی رنج می‌برند، میانگین سال‌های تحصیل، سرمایه انسانی، بهداشت و امید به زندگی (میانگین طول عمر) و … وضعیت مناسبی دارند. در مقابل، پایینترین شاخص‌های این منظر مربوط به استقلال شخصی و حقوق فردی، مراقبت‌های پزشکی، میزان درک فرصت‌ها در مردم و انتخاب و آزادی فردی است. این شاخصها نیز بیشتر توانمند‌ساز هستند.
در نهایت از منظر زیست محیطی توسعه، در مجموع ۲۰ شاخص توسعه از منظر زیست محیطی بالاتر از میانگین جهانی، ۱۰ شاخص در حدود میانگین جهانی و ۲۴ شاخص نیز با فاصله بیش از ۵ نمره پایینتر از میانگین جهانی قرار دارند. کشور ایران در شاخص‌های رشد انتشار گازهای گلخانه‌ای، میزان از دست دادن پوشش درختی، خدمات اکوسیستم، رشد انتشار گازهای مختلف در طول سال گذشته، عملکرد خوبی داشته و انتشار این گازها نسبت به سایر کشورها رشدی نداشته است. اما پایینترین شاخصها مربوط به اقدامات حمایت از محیط زیست، زیست بوم‌های زمینی، مناطق حفاظت شده، سرانه گازهای گلخانه‌ای، کارآمدی استفاده از منابع و … است که فاصله منفی بسیار زیادی با میانگین جهانی دارد و میتوان گفت که در وضعیت بحرانی قرار دارد. حتی کیفیت آب و هوای پاک و میزان قرار گرفتن در معرض سرب، میزان آسیب به لایه اُزُن، زباله‌های جامد و کیفیت مدیریت پسماند‌ها، اصلاً وضعیت خوبی ندارند. اما همین که توانسته در طول سال گذشته انتشار گازهای آلاینده را ثابت نگهدارد و رشدی در این مورد نداشته باشد، نسبت به سایر کشورها، وضعیت بهتری پیدا کرده و رشد زیست محیطی را ایجاد نموده است.
بنابراین در مجموع میتوان گفت که بحرانی‌ترین بخش توسعه ایران، شاخص‌های مربوط به منظر سیاسی توسعه است و سپس منظرهای اقتصادی و اجتماعی باید مد نظر قرار گیرند و در نهایت و پس از سه منظر فوق، شاخص‌های منظر زیستمحیطی و فردی توسعه باید در سیاست‌ها دخیل شوند. البته تو درتویی بحران‌ها و چالش‌های توسعه ایران باعث شده که سیاست‌گذاری مرحله‌ای با توجه به این منظرها امکان پذیر نباشد، اما از لحاظ اولویت و درجه بحرانی بودن شاخصها، میتوان در سیاست ترکیبی که در پیش گرفته می‌شود، به این ترتیب، این منظرها مورد توجه قرار گیرد.
در کتاب توسعه یکم استان کرمانشاه و کشور پرو به صورت ویژه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتهاند و هر ساله یک استان و یک کشور را به صورت مفصل و دقیقتر بررسی خواهیم نمود. همچنین در فصل آخر کتاب نقش حقوق در توسعه مورد تحلیل قرار گرفته است.
امید است این کتاب گامی برای نمایش بهتر واقعیت در جامعه پر از ابهام امروزی باشد.
