گفتوگوهای توسعه با علی رضاقلی
علی رضاقلی پژوهشگر ایرانی حوزه جامعه‌شناسی و علوم سیاسی در تیرماه سال ۱۳۲۶ در تهران به دنیا آمد. او تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در همین شهر گذراند. در سال ۱۳۴۶ به عنوان دانشجوی علوم سیاسی در دانشگاه تهران پذیرفته و در سال ۱۳۵۰ از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شد. در سال ۱۳۵۲ به فرانسه رفت و فوق لیسانس جامعه‌شناسی را در آن کشور اخذ کرد. او مشغول گذراندن دوره دکترای این رشته بود که با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ به ایران برگشت. وی اکنون سرپرست مرکز تحقیقات پست است.
از آثار مطرح او میتوان به دو کتاب “جامعه‌شناسی خودکامگی” و “جامعه‌شناسی نخبه‌کشی” اشاره کرد.
کتاب‌ها:
جامعه شناسی نخبه کشی
جامعه شناسی خودکامگی
مقدمه کتاب جامعه شناسی اقتصادی نیل اسملسر
درآمدی بر بومی سازی علوم نوین در ایران (مقدمه منتشر نشده بر کتاب درس‌هایی در فلسفه علم الاجتماع دکتر سروش)
مقاله، یادداشت، مصاحبه
نگرش تطبیقی به آراء ابن خلدون، مارکس، بازرگان و نورث
نقش آب گران و پرهزینه در اقتصاد سیاسی ایران
فرهنگ مشوق رانت شومپیتری در برابر فرهنگ مشوق رانت غیرمولد
اصلاحات امیرکبیر و استبداد
جامعه مدنی و بحران‌های اقتصادی
دردسر تاریخ
توسعه و تله تاریخ
نقش اخلاق در فروپاشی اقتصاد
حاکمیت قانون و استقلال قوه قضاییه
دبیر علمی: محسن رنانی
مدیر اجرایی گفتگوهای توسعه: مانی کلانی
مدیر تیم بازخوانی آثار علی رضاقلی: رضا مجیدزاده
اعضای تیم بازخوانی:
نجمه آزادوار
فاطمه بلندی
نفیسه جنتی
فرزانه شمس
مریم موسوی
سید محمدحسن مصطفوی
- ۱۵ اسفند ۱۳۹۷: جلسه اول بررسی متن “روایت والا (علی رضاقلی)” از مسئله توسعه در ایران
- ۲۲ اسفند ۱۳۹۷: جلسه دوم بررسی متن “روایت والا (علی رضاقلی)” از مسئله توسعه در ایران
-
اولین نشست از دور نهم گفتوگوهای توسعه پیرامون روایت استاد علی رضاقلی از مسئله توسعه در ایران، به تاریخ چهارشنبه ۱۵ اسفند ماه و در پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد. متن “روایت والا (علی) از مسئله توسعه در ایران” که در این جلسه مورد بحث و بررسی قرار گرفت با مدیریت آقای رضا مجیدزاده و نگارش مشترک ایشان با خانم نجمه آزادوار و مشارکت سایر اعضای تیم بازخوانی (خانم ها: فاطمه بلندی، نفیسه جنتی، فرزانه شمس، مریم موسوی و دکتر سید محمدحسن مصطفوی) تهیه شده است. ویراستاری علمی این روایت نیز توسط دکتر مانی کلانی انجام گردید.
-
دومین نشست از دور نهم گفتوگوهای توسعه پیرامون “روایت والا از مسئله توسعه در ایران” به تاریخ چهارشنبه ۲۲ اسفند ماه، در پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس برگزار گردید. متن “روایت علی رضاقلی (والا) از مسئله توسعه در ایران” در این جلسه مورد بحث و مفاهمه قرار گرفت.
-
سومین نشست از دور نهم گفتوگوهای توسعه پیرامون “روایت والا از مسئله توسعه در ایران” و به دبیری علمی دکتر محسن رنانی و در پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس برگزار گردید. در این نشست و به تاریخ چهارشنبه ۵ تیر ماه ۹۸، استاد علی رضاقلی و با حضور ناقدان شان (آقایان: مهندس سید محمد بهشتی و دکتر علی عرب مازار) حضور داشتند.
حاضران در این نشست به گفتوگو پیرامون موارد زیر پرداختند: وجوه روش‌شناسانه اندیشه توسعه‌ای استاد رضاقلی، نسبت اقلیم با توسعه و تاثیر آن بر توسعه پذیرساختن نهادهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران، رابطه میان استعداد سرزمینی کم آب ایران و نقش آن در شکوفا ساختن استعداد انسان ایرانی، ثبات غارت و خشونت یا دگرگونی در کم و کیف آن و بررسی یا ثبات خشونت/یا تغییر آن و درضمن عملکرد تاریخی نهادهای اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ایران و متعاقب آن بحث پیرامون بی قاعده بودن کنترل خشونت در این نهادها و از گذشته تا به امروز، امکان و امتناع توسعه و در معنای امروزه آن در ایران معاصر، خشونت کور و ذوق هنری/ادبی والا (همچون شاهنامه) و حضور توامان آن ها در فرهنگ ایرانی، خوش‌بینی و بدبینی صاحب‌نظران توسعه نسبت به گذشته و فرهنگ ایران و سرانجام تداوم یا انقطاع هویت سرزمینی و در فرآیند تداوم تاریخ ایران.
در ادامه نیز خلاصه‌ای از مساله محوری نشست مذکور ارائه می‌گردد:
نگاه تاریخی و نهادگرایانه نسبت به مقوله توسعه، نشان می‌دهد که توسعه‌نیافتگی تا حدود زیادی ریشه در گذشته تاریخی هر سرزمین و متاثر از نوع اقلیم جامعه ایران، درنهایت باعث می شود که در نتیجه وابستگی به مسیر، توسعه نیافتگی تداوم‌یابد. درهمین زمینه مشخصا در این نشست به گرم و خشک بودن اقلیم ایران اشاره گردید که به سبک زندگی کوچ‌نشینی – ایلی و پراکندگی جمعیت منجر شد و در اکثر برهه‌های تاریخی به دلیل خشکسالی، باعث غارت مناطق همجوار توسط ایلات و حاکمان ایلی، ایجاد ناامنی دائمی و در نهایت به شکل گیری «اقتصاد غارتی- معیشتی» منتهی شد. از سوی دیگر، این نوع اقتصاد توسعه نیافته، بخورنمیر و آسیب پذیر، از آن رو مساله برانگیز، پرچالش و قابل نقد می شود زیراکه برخی شواهد تاریخی در ایران نشان می‌دهد هر چند مختصات اقلیم ایران در مقایسه با دیگر اقلیم های پرآب از کمبودهای بسیار رنج می‌برده ولی استعداد و نبوغ انسان ایرانی توانسته است بر این ویژگی های سرزمینی غلبه کند و سطحی از پیشرفت، ثروت، آبادانی و خلاقیت را در این سرزمین و خصوصا در حوزه های صنایع دستی، تجارت و رونق بازارها، شعر و ادب و نیز معماری به ارمغان آورد تا جایی که بسیاری از مقولات تمدنی همچون شکل گیری شهر برای اولین بار در اقلیم ایران رخ داده است. در واقع، اگر توسعه را به معنای عمران و آبادانی در نظر بگیریم، در گذشته، فلات ایران سرزمینی آباد بوده و استعداد سرزمینی خشک و بی آب آن، منجر به امتناع پیشرفت در ایران نشده است. همچنین، آبادانی ایران، نشان‌دهنده وجود میزانی از ثبات و نبود خشونت گسترده در این سرزمین است که بدون وجود آن، آبادانی و عمرانش – هرچند کجدار و مریز و تا زمانه معاصر – غیرممکن بوده است.
لازم به ذکر است که در آینده نیز جلسات گفتوگو پیرامون جنبه‌های نظری و کاربردی متن روایت با حضور ناقدان برگزار خواهد شد و پس از تبیین علل و عوامل توسعه‌نیافتگی، به استخراج راهبردها و راهکارهای توسعه‌ای اندیشه استاد علی رضاقلی، توجه بیشتری می شود.
- پنجمین نشست از دور نهم گفتوگوهای توسعه با استاد علی رضاقلی، روز دوشنبه ۳۱ تیر ماه راس ساعت ۱۴، با حضور ناقدان (آقایان: مهندس سیدمحمد بهشتی، دکتر تقی آزادارمکی و دکتر علی عرب مازار) و به دبیری علمی دکتر محسن رنانی در پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، آغاز شد.برخی از گزاره‌های مطرح شده در نشست عبارت اند از:
- از پرسش «چرا ما عقب مانده‌ایم؟» هرگز چیزی جز مهندسی اجتماعی-فرهنگی و برخورد ایدئولوژیک با واقعیت به دست نمی‌آید. (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- ما امروز در موقعیتی قرار گرفته‌ایم که از سطحی از توسعهیافتگی و توسعه‌نیافتگی برخورداریم که هر دو هم‌زمان نیازمند توضیح است. (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- همه متفکران تاریخ جز یکی از دو دسته «متفکران بدبین» یا «متفکران خوش‌بین» هستند و من چون به موانع توسعهیافتگی می‌پردازم جز متفکران بدبین هستم (استاد علی رضاقلی)
- چرایی و چگونگی «فراز و فرودهای تاریخی ایران» می تواند پرسش اصلی متفکران توسعه باشد. (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- چرا ما را مالیخولیا گرفت که فکر کردیم با ثروت محمدرضا شاه می‌شود کشور را آباد کرد و یا برنامه‌های سخت ریاضت اقتصادی دکتر مصدق یا امیرکبیر برای توازن بودجه را تحمل نکردیم؟ (استاد علی رضاقلی)
- شناخت موانعی که در برابر مصلحان ایرانی هم چون میرزا تقی‌خان امیرکبیر، محمد مصدق و دیگر مصلحان وجود داشته، لازمه برون‌رفت از وضعیت موجود است؛ چرا که این موانع همچنان وجود دارند. (استاد علی رضاقلی)
- من در تمام این سال ها سعی کرده‌ام که به سه سوال پاسخ بدهم: ۱) چرا خشونت در ایران، تحدید، کنترل و نهادمند نشده است؟ ۲) چرا امنیت دولت در ایران تضمین نشده و همچنان در معرض خطر قرار دارد؟ ۳) چرا اقتصاد ایران از وضعیت تولید محدود و معیشتی خارج نشده است؟ (استاد علی رضاقلی)
- برای استخراج روایت توسعه ایران لازم است ابتدا «تجربه توسعه در ایران» را درک و تعریف کنیم. (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- مهم است بدانیم که ما توسعه را در «بام» می‌بینیم یا در «بوم» و توسعه را از روایت حاکمیت‌ها در می‌یابیم یا زیست روزمره مردم جامعه! (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- در پاسخ به این سوال اصلی که «چگونه میتوان تمدن ساخت؟» باید گفت هر چند در حوزه مسایل اجتماعی متغیرهای خارج از کنترل بسیاری وجود دارد، ولی میتوان متغیرهای تکامل و توسعه‌نیافتگی را شناسایی کرد و سپس بر مبنای آن توصیه‌های توسعه‌ای و سازنده تجویز کرد. (استاد علی رضاقلی)
- در تاریخ سیاسی ایران ما شاهد عدم نهادینگی امر سیاسی، حاکمیت حکومت‌های ضعیف و فروپاشی مکرر آن‌ها هستیم. (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- توجه به بحث «استعمار» در سازه توسعه ایرانی امری حیاتی است که اغلب در مباحث توسعه‌ای ایران مغفول قرار می‌گیرد. (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- نظریه آقای رضاقلی بیش از آنکه نظریه توسعه باشد، نظریه توسعه‌نیافتگی و فروپاشی است. (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- فهم ابن‌خلدونی از تاریخ ایران خیانت به جامعه ایرانی است. (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- ما در بحث توسعه ایران لازم است ابتدا خود را از «نقطه‌نظر غربی» رها کنیم و ایران را از دید ایرانیان بنگریم و بفهمیم. (مهندس سیدمحمد بهشتی)
- چه نسبتی میان اقلیم و توسعه وجود دارد؟ چرا برخی جوامع دارای اقلیم غنی‌تر نسبت به ایران، از سطح توسعهیافتگی به مراتب پایین‌تر از ایران قرار دارند (مهندس سید محمد بهشتی)
- استعمار، تجدد و درآمد نفت نقش بسزایی در توقف پیشرفت ایران و نبوغ انسان ایرانی داشته است. (مهندس سیدمحمد بهشتی)
- ششمین نشست از دور نهم گفتوگوهای توسعه با استاد علی رضاقلی، بعد از ظهر امروز (سه شنبه اول مرداد ماه) راس ساعت ۱۳، با حضور ناقدان (آقایان: مهندس سیدمحمد بهشتی، دکتر تقی آزادارمکی و دکتر علی عرب مازار) و به دبیری علمی دکتر محسن رنانی در پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، برگزار شد.
برخی از گزاره‌های مطرح شده در نشست عبارت اند از:
- نهادگرایی جدید نسبت به نظریات پیش از خود، پاسخ های قانع کننده تری برای مساله توسعه ایران دارد. (استاد علی رضاقلی)
- ابن خلدون چرخه‌های شوم را توضیح داده است نه تکامل؛ چرا که در آن زمان چرخه‌های تکامل وجود نداشته است. (استاد علی رضاقلی)
- آنچه من در مباحث خود به آن می‌پردازم بررسی «چهره مسلط تاریخ ایران» یعنی تکرار چرخه شوم تاریخی است. (استاد علی رضاقلی)
- رویکر انطباقی نسبت به محیط متفاوت با رویکرد تسخیری نسبت به محیط است؛ اولی، صورت مساله اقتصادی را پاک می‌کند، دومی، صورت مساله اقتصادی را حل می‌کند؛ و رویکرد ایرانیان در طول تاریخ عمدتا رویکرد انطباقی بوده است. (استاد علی رضاقلی)
- جامعه دارای مولفه‌های متکثر است و در قالب‌های دوگانه و متضاد چپ و راست یا مطیع و طغیان‌گر قرار نمی‌گیرد و مولفه‌های بسیاری در حضور و افول نیروهای اجتماعی تاثیر دارند. (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- من هم مانند آقای رضاقلی معتقدم که ایران به سطحی از توسعهیافتگی رسیده است، ولی در میان دو طیف توسعهیافتگی و توسعه‌نیافتگی، به توسعه‌نیافتگی نزدیک‌تر است. (دکتر علی عرب‌مازار یزدی)
- جلال آل‌احمد و ابن‌خلدون از جمله متفکران ضد توسعه هستند. (دکتر تقی آزاد ارمکی)
- به دلیل اینکه آقای رضاقلی در تز توسعه خود از عامل جغرافیا آغاز می‌کنند، به نظر می‌رسد به دلیل ثابت و محدود بودن جغرافیا، در نهایت ایشان به امتناع توسعه می‌رسند، درحالیکه از نظر ایشان، ایران می‌تواند به سطحی از توسعهیافتگی دست یابد، ولی جغرافیا محدود‌کننده ارتقاء سطح توسعهیافتگی ایران خواهد بود. (دکتر علی عرب‌مازار یزدی)
- تکنولوژی به عنوان یک عامل توسعه‌ای، امروز هم قدرت عمل تک‌تک افراد را بالا برده و هم فشارهای اقلیم بر جمعیت و قدرت تولید را کاهش داده که این دو عامل می‌توانند به نوبه خود در حرکت ما به سمت توسعه امیدبخش باشند. (دکتر محسن رنانی)
- رخ دادن مقدمات مدرنیزاسیون در ایران موجب افزایش سرعت تغییر فرهنگ شده است. (دکتر محسن رنانی)
- وابستگی به مسیر به عنوان یک مانع توسعه‌ای در ایران به واسطه رشد فناوری در حال تضعیف شدن است. (دکتر محسن رنانی)
- تکنولوژی و فناوری اطلاعات باعث شده است که ایران در یک بزنگاه مهم قرار گیرد و ممکن است در آینده نزدیک به واسطه پیامدهای رشد فناوری اطلاعات، جهشی بزرگ رخ دهد و سطح توسعهیافتگی ایران ارتقاء یابد. (دکتر محسن رنانی)
- پیامدهای ورود تکنولوژی به ایران قابل پیش‌بینی نیست و ما امروز نمی‌دانیم این تکنولوژی‌ها در بستر ایران در مسیر توسعه عمل خواهند کرد یا ممکن است ضدتوسعه عمل کنند. (استاد علی رضاقلی)
فیلم گزیده نشستها: